Araştırma Makalesi
Yıl 2022,
Cilt: 17 Sayı: 133, 41 - 57, 22.03.2022
Öz
Zaman insanoğlunun yaşamı boyunca maddi objelerle ölçmeye çalıştığı bir o kadar soyut bir kavramdır.
Terimlerin bizde bıraktığı imajlarla, ilişkilendirildiği olaylarla düşünce dünyamızda, hayatımızda yer bulur.
Yeryüzünde yaşayan topluluklarda, her devirde zamanı bilme ve ona anlam verme, onu tanımlama çabası
olmuştur. İnsanoğlu geçmiş, gelecek, yaşanan şimdiki an gibi zamana adlar koymuş, zamanı ölçmek içinse
çağlar boyu çaba sarf etmiştir. En yakınında bulunan malzemeleri kullanarak zamanı ölçen aletler geliştirmiştir. Kum, yağ ve su ile çalışan saatlerin yanı sıra güneş saatleri kullanmışlardır. Türk kültüründe Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Dönemlerine ait gerek yapıların cephelerinde gerekse ihtiyaç duyulan alanlarda inşa edilmiş olan ve hâlen günümüze kadar gelebilen örnekleri olan bu saatlerin kullanımı 20.yüzyıl başına kadar devam etmiştir. Bunlara paralel olarak Astrolob/Usturlap, Rub’u Tahtası ve Kıblenümalar kullanılmıştır. Bunlar zamanla daha gelişerek yerini mekanik saatlere bırakmıştır. Zaman ve zamanı gösteren saatler, saat kuleleri ve muvakkithanelerle ilgili birçok yayın yapılmıştır. Ancak zaman kavramını şekillendiren anlayış ve bunun etrafında şekillenen ilim ve ilim adamları, meslekler, araç ve gereçler ve inşai faaliyetlerin birbirini tamamlayan nasıl bir bütünlük arz ettiği bunun da vakıf çatısı altında gerçekleştirildiği konusuna değinilmemiştir. İslam dininde namaz ve oruç gibi ibadetlerin zamanla sıkı sıkıya ilişkili olması nedeniyle Türk -İslam toplumlarında zaman ölçümüne büyük bir hassasiyet gösterilmiştir. Konuyla ilgili yüz otuzu aşkın vakfiye
üzerinde yapılan bu çalışma sırasında ulaşılan, kısım örnekleri verilen belgelerden Avrupalı bilim adamlarının
13. yüzyıl sonuna atfettikleri muvakkitlik mesleğinin bir yüzyıl öncesinde Anadolu’da icra edildiği tespit
edilmiştir. Önceleri medrese, kütüphane, cami gibi yapıların bünyesinde yapılan bu işlemler için daha sonra
yine yapıların yanında ve yakınında ancak bağımsız binaların inşasını gündeme getirmiştir. Bu yapıların
donanımında gerekli zaman ölçmede kullanılan “irtifa aletleri” zamanı gösteren saatler ve zamanla gelişen
türleri bu dairenin diğer halkasını oluşturmuştur. Yine zaman algısında aylar, yıllar, günler ile zamanın belirli
dilimlerinde yer alan mübarek gün ve gecelerin tanımlarına yer verilmiştir. Bu çalışmadaki en önemli amaç
ise Türk- İslam kültüründe önemli bir yeri olan ve Osmanlılar Döneminde zirveye ulaşan vakıf kurumunun
“zaman kavramı”nın şekillenmesinde nasıl bir rol oynadığını ortaya koymaktır. Bu bağlamda gelişen meslekler, bu yapı ile içiçe şekillenen mıvakkithane, saat kuleleri gibi anıtsal yapılar ve bu yapılarda kullanılmış
günümüzde korunması gerekli taşınır kültür varlıkları konumundaki saatler ve usturlab, oktat, irtifa aleti, rubu
tahtası gibi objelerin bu halkadaki yerinin ne olduğu tespit edilecektir. Osmanlı toplumunda inanç temelli
şekillenen zaman algısının zamanla ne şekilde değiştiği ve bunun kurumlar ve mimariye yansımaları ile
yayıldığı coğrafyalar ele alınacaktır.
Terimlerin bizde bıraktığı imajlarla, ilişkilendirildiği olaylarla düşünce dünyamızda, hayatımızda yer bulur.
Yeryüzünde yaşayan topluluklarda, her devirde zamanı bilme ve ona anlam verme, onu tanımlama çabası
olmuştur. İnsanoğlu geçmiş, gelecek, yaşanan şimdiki an gibi zamana adlar koymuş, zamanı ölçmek içinse
çağlar boyu çaba sarf etmiştir. En yakınında bulunan malzemeleri kullanarak zamanı ölçen aletler geliştirmiştir. Kum, yağ ve su ile çalışan saatlerin yanı sıra güneş saatleri kullanmışlardır. Türk kültüründe Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Dönemlerine ait gerek yapıların cephelerinde gerekse ihtiyaç duyulan alanlarda inşa edilmiş olan ve hâlen günümüze kadar gelebilen örnekleri olan bu saatlerin kullanımı 20.yüzyıl başına kadar devam etmiştir. Bunlara paralel olarak Astrolob/Usturlap, Rub’u Tahtası ve Kıblenümalar kullanılmıştır. Bunlar zamanla daha gelişerek yerini mekanik saatlere bırakmıştır. Zaman ve zamanı gösteren saatler, saat kuleleri ve muvakkithanelerle ilgili birçok yayın yapılmıştır. Ancak zaman kavramını şekillendiren anlayış ve bunun etrafında şekillenen ilim ve ilim adamları, meslekler, araç ve gereçler ve inşai faaliyetlerin birbirini tamamlayan nasıl bir bütünlük arz ettiği bunun da vakıf çatısı altında gerçekleştirildiği konusuna değinilmemiştir. İslam dininde namaz ve oruç gibi ibadetlerin zamanla sıkı sıkıya ilişkili olması nedeniyle Türk -İslam toplumlarında zaman ölçümüne büyük bir hassasiyet gösterilmiştir. Konuyla ilgili yüz otuzu aşkın vakfiye
üzerinde yapılan bu çalışma sırasında ulaşılan, kısım örnekleri verilen belgelerden Avrupalı bilim adamlarının
13. yüzyıl sonuna atfettikleri muvakkitlik mesleğinin bir yüzyıl öncesinde Anadolu’da icra edildiği tespit
edilmiştir. Önceleri medrese, kütüphane, cami gibi yapıların bünyesinde yapılan bu işlemler için daha sonra
yine yapıların yanında ve yakınında ancak bağımsız binaların inşasını gündeme getirmiştir. Bu yapıların
donanımında gerekli zaman ölçmede kullanılan “irtifa aletleri” zamanı gösteren saatler ve zamanla gelişen
türleri bu dairenin diğer halkasını oluşturmuştur. Yine zaman algısında aylar, yıllar, günler ile zamanın belirli
dilimlerinde yer alan mübarek gün ve gecelerin tanımlarına yer verilmiştir. Bu çalışmadaki en önemli amaç
ise Türk- İslam kültüründe önemli bir yeri olan ve Osmanlılar Döneminde zirveye ulaşan vakıf kurumunun
“zaman kavramı”nın şekillenmesinde nasıl bir rol oynadığını ortaya koymaktır. Bu bağlamda gelişen meslekler, bu yapı ile içiçe şekillenen mıvakkithane, saat kuleleri gibi anıtsal yapılar ve bu yapılarda kullanılmış
günümüzde korunması gerekli taşınır kültür varlıkları konumundaki saatler ve usturlab, oktat, irtifa aleti, rubu
tahtası gibi objelerin bu halkadaki yerinin ne olduğu tespit edilecektir. Osmanlı toplumunda inanç temelli
şekillenen zaman algısının zamanla ne şekilde değiştiği ve bunun kurumlar ve mimariye yansımaları ile
yayıldığı coğrafyalar ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- VGMA,100:294/14)., 100:298/17.,480:37/1.,480:140/22.,570:110/68.,571:285/99.,574:31/11., 580:384/233.,582-1:15/6.,81-1:112/119.,581-1:67/74.,581/1:2/2.,581-2:474/448., 583:56/44.,585:37/42.,589:231/374.,590-110/ 99., 605:50/70.,607:72/114.,609:93/118.,6181:167/129.,629:165/165.,630:1116/690.,630/2:1134/6952:904/506.,631:29/12.,631:37/20.,632:168/94.,633:130/46.,634/:106/21.,634:137/28.,637:/1.,637:48/3.,724:37/1.,743:311/110.,746:277/117.,747:78/79.,988:131/50.,988:169/76.,989:127/90.,990:77/65.,1629:52/18.,1760:248/180.,2138:37., VGMA, Kasa:135. Acun, Hakkı. Anadolu Saat Kuleleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994:Sayı: 85,
- Aksoyak, İ. Hakkı. “Şerh Kitapları George Prior’u Tanır mı?” Turkish Studies International Periodical Forth e Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/6 Fall. Ankara:2009:s.13-21.
- Aydüz, Salim (2009), İstanbul Muvakkithaneleri, İstanbul: Projem İstanbul Araştırma Projesi ,2009:s.17-18.
- Topakkaya, Arslan. “Zaman Kavramı Bağlamında Platon –Aristoteles Karşılaştırması”, FLSF-Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi,2010: Bahar, sayı: 13, s. 219-231.
- Kuzu, Ali. (2013). “Kitab el-Hiyel- Harika Düzenler Kitabı”, Dünya’nın İlk Mühendisi El- Cezeri, İstanbul:2006.s.3-37.
- Korkmaz, Ahmet. “Zamanı Ölçen Tasarım Araçları ve Kişisel Saatler” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010.
- Öğüt, Salim. “ Mikât” Türk Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 2005:C.30.,s. 48-49.
- http://www.ilimvetasavvuf.com/Kur'an%20ve%20Hadislerde%20Zaman%20Kavram%C4%B1.htm.15.05.2019
Toplam 8 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kültürel çalışmalar |
| Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 22 Mart 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 17 Sayı: 133 |
