Praise and Curse Discourses in Old Turkic Omen Texts

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 71 - 78, 22.03.2022

Emrah Bozok

Öz

Human beings have felt positive and sometimes negative anxiety about both themselves and the unknown things around them since the moment they existed. People have always wondered about their chances and what awaits them in the future. The anxiety-mixed curiosity, which also affected the history of humanity, revealed the fields of occupation and professions such as fortune-telling, priesthood, magic, witchcraft. Respected in ancient Sumer, China, Egypt and Roman civilizations with their thousands of years of history and mysterious aspects, these professionals have been in palaces alongside powerful rulers who wondered about their future. These tasks were performed by shamans and kams in ancient Turkish history. Kam and shamans, who are believed to have superhuman mysterious abilities such as getting news from the future, knowing the auspicious and evil, and healing diseases, have undertaken a kind of seer. These people, who gained respect among Turkish people with their skills, were also interested in fortune-telling. People who stand with respectable socially accepted people like the king have preserved their dignity in the eyes of their interlocutors. Fortune-telling, which is one of the oldest professions in the world, has also found recognition among Turks. Fortune telling, which corresponds to körüm and ırk in the ancient Turkish period, was accepted enough to create independent works. There are fortune telling texts showing fortune telling and divination rites with various luck symbols such as arrows, bars, shoulder bone and dice. Written with Köktürk letters, the first alphabet of the Turks, the oldest manuscript currently available is Irk Bitig, a fortune-telling text. The existence of fortune-telling texts called Körüm Bitig during the Uyghurs period shows that these practices continue. Fortune telling practices and discourses, which seem to have reached an advanced stage, can be understood from the sight of the profession name körümçi "fortune-teller", which shows that this work is done by skilled hands. In the detailed language of fortune-telling texts, discourses that will motivate, persuade and make them happy have been developed for those who wonder about their luck. Among the portents that are generally regarded as non-religious by field researchers, there are alkış (prayer) and kargış (curse) discourses. According to common belief, praise and curse seen in religious texts are seen as stereotypes even in the oldest discourses of Turkish people. Although the fortune-telling texts seem like discourses developed between only two people, they actually address a wide area and vocabulary that concerns all the objects that people can see around them and their living space. Motivating the interlocutor with good wishes by hoping for luck makes it necessary to make an important application statement in terms of sustainability. In exactly this case, praise will help the person who sees the chance (körümçi). The desired and motivated state of the person whose perception has been directed is open to all positive discourses about his luck (male or female). From this point of view, praise are speech acts that should be included in fortune telling texts. In this study, Old Turkish fortune telling texts will be examined in terms of praise and curse discourse and examples of discourse will be determined. The samples obtained will be evaluated with the method of discourse analysis. The detection of the presence of expressions such as goodwill, praise and cursing and curse seen in fortune-telling texts will change our perspective on this genre. The handling of such texts that are regarded as non-religious and ignored from this point of view will also make us think that the classification of this genre should be reconsidered.

Anahtar Kelimeler

Praise, Curse, Omen, Fortune Telling, Old Turkic

ESKİ TÜRKÇE FAL METİNLERİNDE ALKIŞ VE KARGIŞ SÖYLEMLERİ

Öz

İnsanoğlu, var olduğu andan beri hem kendisiyle hem de çevresinde gördüğü bilinmeyenlerle ilgili bazen olumlu bazen de olumsuz endişe duygusu taşımaktadır. İnsan, her zaman talihini ve gelecekte onu nelerin
beklediğini merak etmiştir. İnsanlık tarihini de etkileyen endişeyle karışık merak güdüsü, falcılık, kâhinlik,
sihir, büyücülük gibi uğraşı alanlarını ve mesleklerini ortaya çıkarmıştır. Eski Sümer, Çin, Mısır, Roma medeniyetlerinde binlerce yıllık geçmişleriyle ve gizemli yönleriyle hürmet gören bu meslek sahipleri, devirlerinde geleceğini merak eden güçlü yöneticilerin yanında, saraylarda bulunmuşlardır. Kadim Türk tarihinde de bu işi kamlar, şamanlar üstlenmiştir. Gelecekten haber alma, uğurlu ve uğursuz olanı bilme, hastalıklara şifa verme gibi insanüstü gizemli yetenekleri olduklarına inanılan kam ve şamanlar, bir nevi kâhinlik görevini de üstlenmiş bulunuyorlardı. Gösterdikleri maharetlerle Türk insanı arasında saygınlık kazanan bu kişiler, falcılıkla da ilgilenmişlerdir. Beyler, hanlar, hakanlar gibi toplumsal kabulü olan saygın kişilerin yanında yer tutan kişiler, muhatapları gözünde de saygınlıklarını korumuştur. Dünyanın en eski mesleklerinden olan falcılık da Türkler arasında karşılık bulmuştur. Eski Türkçe döneminde ırk ve körüm olarak karşılık bulan fal sözü, müstakil eserler oluşturacak kadar kabul görmüştür. Dönem verimleri arasında ok, çubuk, aşık kemiği ve zar gibi kullanılan çeşitli talih sembolleri ile fal ve kehanet ayinleri düzenlendiğini gösteren fal metinleri bulunur.
Türklerin ilk alfabesi olan Köktürk harfleri ile yazılı şu an için eldeki en eski yazması, bir fal metni olan Irk
Bitig’dir. Uygurlar döneminde Körüm Bitig olarak adlandırılan fal metinlerinin bulunması, bu uygulamaların
devam ettiğini göstermektedir. Bir ileri aşamaya geçtiği görülen fal uygulamaları ve söylemleri bu işin usta
eller üzerinden yapıldığını gösteren körümçi “bakımcı, falcı” meslek adının görülmesinden anlaşılabilir.
İşlenmiş bir dile sahip olan fal metinlerinde talihini merak edip gelen muhatabına yönelik onu güdüleyecek,
inandıracak ve mutlu edecek söylemler geliştirilmiştir. Alan araştırmacıları tarafından genellikle din dışı
olarak görülen falların içinde alkış (dua) ve kargış (beddua) olan söylemler de bulunur. Yaygın kanıya göre
dinî içerikli metinlerde görülen alkış ve kargışlar, Türk insanının en eski söylemlerinde dahi kalıplaşmış söz
öbekleri olarak görülürler. Fal metinleri sadece iki kişi arasında geliştirilen söylemler gibi görünseler de
aslında muhatabın çevresindeki insanları ve yaşam alanına dair görebileceği tüm nesneleri ilgilendiren geniş
bir alana ve söz varlığına hitap etmektedir. Faldan medet umarak gelen muhatabın iyi dileklerle güdülenmesi,
sürdürülebilirlik açısından önemli bir başvuru söylemini zorunlu kılar. Alkışlar, tam da bu durumunda körümçi’nin imdadına yetişir. Algısı yönlendirilmiş olan muhatabın istendik ve güdülenmiş tutumu, talihine dair
duyacağı bütün olumlu söylemlere açıktır. Bu bakış açısıyla alkış söylemleri, fal metinlerinde bulunması
gereken söz eylemleridir. Bu çalışmada Eski Türkçe fal metinleri, alkış ve kargış söylemleri bakımından
incelenecek ve örnekler tespit edilecektir. Elde edilen örnekler, söylem analizi yöntemiyle değerlendirilecektir. Fal metinlerde görülen iyi niyet, övgü ve sövgü, lanet gibi söylemlerin varlığının tespiti, bu türe dair bakış
açımızı değiştirecektir. Din dışı görülüp göz ardı edilen bu tür metinlerin bu bakış açısıyla ele alınması, aynı
zamanda bu türün sınıflandırılmasının da yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini düşündürtecektir.

Anahtar Kelimeler

Alkış, Kargış, Kehanet, Falcılık, Eski Türkçe

Kaynakça

• Ağca, Mustafa. “Eski Uygur Türkçesinde Dua/Alkış (Anlambilimsel Bir İnceleme)”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2015.
• Duymaz, Ali. “Sihir Şiirlerinin Bir Türü Olarak Alkışlar”. Millî Folklor, 6(45), Bahar 2000: 15-21.
• Ercilasun, Ahmet B. ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lügâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Keskin, Ahmet. Türk Kültüründe Alkışlar (Dualar/İyi Dilekler) ve Kargışlar (Beddualar/Kötü Dilekler): Metin ve Bağlam Merkezli Bir İnceleme. İzmir: Ege Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, 2018.
• Kapağan, Enver. “Gök Tanrı İnancı ve Bu İnanç Sistemi İçinde Alkış, Dua ve Dilekler”. Ankara: Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume9/3 (Winter 2014): 801-810.
• Şen, Serkan. Körüm Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, İstanbul: Kesit Yayınları, 2017.
• Tekin, Talat. Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı/Talat Tekin. Haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• ——. The Book of Omens, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, Turcologie Band 18, 1993.
• Türkyılmaz, Bahar. “Alkış, Kargış ve Yeminlerin Sözeylem Kuramı Açısından İncelenmesi: Özbek Türkçesi Örneği”. Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов ижодига бағишланган халқаро илмий-амалий анжуман материаллари. Фарғона: Филологиянинг Долзарб Масалалари, 2018: 127-141.
• Yıldırım, Fikret. Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerinin Dili, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.