On the Epistemological History of Folkloristics and Recent Turkish Folklore Studies

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 13 - 28, 22.03.2022

Emrah Tunç

Öz

Anahtar Kelimeler

Epistemology, Factualism, Historism, Folkloristics, Millî Folklor

HALK BİLİMİNİN EPİSTEMOLOJİK TARİHİ VE YAKIN DÖNEM TÜRK HALK BİLİMİ ÇALIŞMALARI ÜZERİNE

Öz

19. asırda, Avrupa merkezli toplumsal dönüşümün yol açtığı çeşitli problemlere çözüm bulma gayesiyle
ortaya çıkan ve büyük oranda doğa bilimlerinin kavramsal çerçevesi içerisinde şekillenen sosyal bilimlerin;
henüz emekleme aşamasında olduğu bu erken dönemde dahi bilginin doğası ve ontolojik imkânlarıyla ilgilenen felsefe çevrelerini çokça düşündüren bir mesele hâline geldiği görülür. Bu anlamda Auguste Comte’un Newtoncu fizikten esinlenerek sosyal bilimler sahasına taşıdığı olgucu (pozitivist) epistemolojinin; neredeyse kendisine eş zamanlı bir şekilde çok yönlü bir eleştiri furyasının oluşmasına ve böylelikle Alman Tarih Okulu’na mensup bazı kesimlerin, Wilhelm Dilthey’in tarihselcilik (historizm) adını verdiği epistemolojik görüş
etrafında toplanmalarına yol açtığı anlaşılır. Ardından ise Almanya ve kıta Avrupası’nın sınırlarını yavaş
yavaş aşmaya başlayan bu epistemolojinin; özellikle 20. yüzyılın ortalarında Anglo-Amerikan dünyada yaşanan postmodern devrimin ardından, Batı dünyasının geneline yayıldığı ve sosyal bilimler sahasında topyekûn bir dönüşüm yaşanmasına neden olduğu görülmektedir. Bu açıdan, araştırmaların temel varsayımlarını ve ne şekilde yürütüleceğini tepeden tırnağa değiştiren böylesi bir epistemolojik kırılmanın; diğer sosyal bilim şubelerinde olduğu gibi halk biliminde de birtakım köklü dönüşümlere yol açtığı ve disiplin içerisinde en temel tanımlardan başlamak üzere, ele alınan konular ve kullanılan metotların büyük oranda değişmesini sağladığı görülür. Ancak “bağımsız olma” iddiasının vermiş olduğu “eğreti” duruşun etkisiyle; disiplinin eklektik bir yapıya sahip olan kuramsal tarihini sadece birtakım tarihsel hikâyeler ve kişiler üzerinden kavrayan halk bilimi tarihçelerinin; “metin merkezli kuramlar”dan “bağlam merkezli kuramlar”a geçiş olarak
yorumladıkları bu dönüşümü; çoğunlukla bilgi felsefesi alanındaki tartışmalardan habersiz şekilde sürdürdükleri anlaşılmaktadır. Bu nedenle bu makalede söz konusu eksikliği telafi etmek amacıyla, epistemoloji alanında “olguculuk”, “tarihselcilik”, “nomotetik” yahut “idiografik” gibi terimler etrafında uzun süreden beri
yürütülen söz konusu tartışmalar, öncelikli olarak halk biliminin kuramsal tarihine yerleştirilmeye çalışılmış
ve bu itibarla metin merkezli yaklaşımlardan bağlam merkezli yaklaşımlara geçiş süreci, sözü edilen epistemolojik dönüşüm parantezinde okunmaya çalışılmıştır. Makalenin ilerleyen kısımlarında ise diğer sosyal
bilim şubeleriyle birlikte halk biliminin genelinde yaşanan söz konusu epistemoloji değişikliğinin yakın
dönem Türk halk bilimi çalışmalarındaki yansımaları aranmış ve bu suretle 1989 yılından beri yayın hayatına
aralıksız bir biçimde devam eden Millî Folklor Dergisi’nin 128 sayılık yayın arşivinde yer alan 2567 yazı;
konuları, türleri ve kullandıkları kuramsal çerçeveler açısından kümelere ayrılarak, kökenlerinde barındırdıkları epistemolojik “sayıltılar” doğrultusunda tasnif edilmiştir. Bu kapsamda 10’ar yıllık dönemler hâlinde ele
alınan dergide, derleme ve araştırma makalelerinin %87,31 oranında olgucu tutumla kaleme alındığı; buna
karşın çalışmaların ancak %12,69 oranında tarihselci epistemolojiyi kullandığı tespit edilmiştir. Bütün bunlara
ilave olarak, olgucu tutumun dergi içerisinde hâlâ büyük bir yer kaplamasına rağmen özellikle son yıllarda
tarihselci epistemolojiyle kaleme alınan yazıların sayısında görülen hızlı artışın; önümüzdeki dönemde Türkiye bağlamındaki epistemolojik dönüşümün hızlanacağına ve çalışmaların çehresinin günümüze kıyasla bir
hayli farklılaşacağına işaret ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Epistemoloji, Olguculuk, Tarihselcilik, Halkbilimi, Milli Folklor

Kaynakça

• Ballıkaya, Cihan. “Pozitivizm: Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi ve Sosyolojik Düşünceye Etkileri”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 33 (2015): 87-106.
• Bauman, Zygmunt. Hermenötik ve Sosyal Bilimler, (çev. Hüseyin Oruç), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Carlson, Marvin. Performans: Eleştirel Bir Giriş, (çev. Beliz Güçbilmez), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2013.
• Cocchiara, Giuseppe. Avrupa’da Folklor Tarihi, (çev. Yerke Özer), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2017.
• Cunningham, James W. ve Jill Fitzgerald. “Epistemology and Reading”, Reading Research Quarterly, 31/1 (1996): 36-60.
• Çobanoğlu, Özkul. “Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi ve Halkbilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni”, Folklor/Edebiyat 24 (2000): 24-30.
• Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları, 2008.
• Dilthey, Wilhelm. Hermeneutik ve Tin Blimleri, (çev. Doğan Özlem), İstanbul: Notos Kitap, 2011.
• Dorson, Richard M.. Günümüz Folklor Kuramları, (çev. Nermin Ulutaş), İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü, 1984.
• Ekici, Metin. “Kuramlar ve Yöntemler”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı (Ed. M. Öcal Oğuz vd.), Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Fay, Brian. Çağdaş Sosyal Bilimler Felsefesi–Çok Kültürlü Bir Yaklaşım, (çev. İsmail Türkmen), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Giddens, Anthony. New Rules of Sociological Method, (Second Edition), Cambridge: Polity Press. 2007.
• Gordon, Scott. Sosyal Bilimler Tarihi ve Felsefesi, (çev. Ümit Tatlıcan ve Hasan Kösebalan), İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri Açın-Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılanması Üzerine Rapor, (çev: Şirin Tekeli), İstanbul: Metis Yayıncılık, 2012.
• Harvey, David. Postmodernliğin Durumu, (çev. Sungur Savran), İstanbul: Metis Yayınları, 1997.
• Nelson, Eric S. “Introduction: Wilhelm Dilthey in Context”, Interpreting Dilthey: Critical Essays, (Ed. Eric S. Nelson), Cambridge: Cambridge University Press. (2019): 1-18.
• Oğuz, M. Öcal. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2009.
• Onart, Adnan. “Değişik Yönleriyle Yapısalcılık ve Yapı Kavramı”, Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi (Özel Sayı: Yapısalcılık) 262/28, (1973): S. 231-260.
• Özlem, Doğan. “Bilgi ve Bilimde Olguculuk-Tarihselcilik Tartışması Üzerine”, Yazko Felsefe Yazıları, İstanbul: Ağaoğlu Matbaacılık, 1982.
• Özlem, Doğan. “Tin Bilimlerine Giriş”in Yüzüncü Yılı ve Dilthey”, Seminer Dergisi 2-3, 1984.
• Özlem, Doğan. “Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Toplum ve Bilim ve Defter Dergileri Ortak Çalışma Grubu, İstanbul: Metis Yayınları, (2008): 53-69.
• Özlem, Doğan. Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi, İstanbul: Notos Kitap, 2012.
• Rescher, Nicholas. Epistemology: An Introduction to the Theory of Knowledge, Albany: State University of New York Press, 2003.
• Simard, Jean-Claude “Epistemoloji”, (çev. Ramazan Adıbelli), Bilimname II, (2003): 13-21.
• Wellek, Renè ve Austin Warren. Edebiyat Teorisi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Yücel, Tahsin “Yapısalcılık”, Birikim 28-29, (1977): 30-43.