About Oghuz Kaghan's Name

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 5 - 12, 22.03.2022

Ayhan Pala

Öz

Anahtar Kelimeler

Oghuz Kaghan, Oghuz, ox, bull, tribe

OĞUZ KAĞAN’IN ADI MESELESİ

Öz

Türk destan kahramanı Oğuz Kağan’ın adı ve bu adın etimolojisi meselesi ilim âleminde çok uzun zamandan beri tartışılmış, fakat bugüne kadar üzerinde herkesin ittifak ettiği bir neticeye varılamamıştır. Bu makalemizde Oğuz kavim adının kaynağı üzerinde bugüne kadar ortaya atılmış fikirler hatırlatıldıktan sonra Oğuz
Kağan’ın adı üzerindeki görüşler değerlendirilecek ve kendi teklifimiz olan, Oğuz Kağan’ın adının Oğuz kavim
adına bağlı olduğu konusunda düşüncelerimiz ve delilleri ortaya konacaktır. Oğuz Kağan destanının Paris nüshasının bulunmasından sonra bu destan ve kahramanı üzerinde pek çok araştırma yapılmıştır. Bu çerçevede, destan kahramanı Oğuz Kağan’ın adı da bugüne kadar üzerinde tartışılan konulardan biri olmuştur. Bu konuda ortaya atılan görüşleri burada ele alarak kendi fikrimizi öne sürmek istiyoruz. Bu görüşlerden birine göre, efsanevî Türk hükümdarının adı olan Oğuz, öküz sözünden gelmektedir. Bizim görüşümüze göre Oğuz Kağan’ın adının “öküz”den gelmesi söz konusu olamaz. Bunun sebeplerini şu şekilde izah etmek mümkündür: a. Öküz adı Türklerde hiçbir zaman erkek adı olarak kullanılmamıştır. Öküz, yazıtlar dönemi ve Eski Uygur Türkçesi
metinlerinden beri “iğdiş edilmiş boğa” anlamını taşımaktadır. Öküz iğdiş edilmiş sığır olduğuna göre bu isim
küçültücü bir anlam taşır ve isim olarak verilemez. b. Oğuz Kağan destanında sığır cinsinin adı ‘ud’ olarak
geçmektedir. Oğuz Kağan, adını bu hayvan cinsinden almış olsaydı adı, destandaki gibi ud kelimesi ile, Ud
Kağan olurdu. Oğuz Kağan’ın adı öküz’den gelseydi Öküz Kağan olurdu. Çünkü bu kelime günümüze kadar
değişmemiştir. c. Oğuz Kağan’ın boğa ile temsil edilmiş olması mümkün görünmekte ise de adını boğa’dan
almış olsaydı adı Dede Korkut hikâyelerindeki Boğaç Han’a benzer şekilde Boğa Kağan olması gerekirdi. Boğa
eski Türklerde ve Moğollarda erkek ismi olarak çok yaygın olarak kullanılmıştır. Dede Korkut hikâyelerinin
kahramanlarından biri de Boğaç’tır. Oğuz Kağan’a bir hayvan ismi verilecekse bu pekâlâ boğa olabilirdi. ç.
Boğa veya öküz resminin Oğuz Kağan veya babasını temsil ettiği kabul edilse bile destanın müellifi tarafından
mı yoksa XIV. veya XV. asırdaki müstensihi tarafından mı çizildiğini bilmiyoruz. Resim ister müellif ister
müstensih tarafından çizilerek metne ilave edilmiş olsun, bu bir çeşit halk etimolojisi kabul edilebilir. Oğuz
Kağan’ın ismi nereden gelmiştir? Bizim görüşümüze göre, Oğuz Kağan’ın ismi Oğuz kavim adından gelmiştir
ve mânâsı Oğuzların hükümdarı demektir. Destan metni bize bunu açık olarak göstermektedir. Destanda Urus
Kağan, Saklab Kağan gibi kavim isimleri şahıs ismi olarak kullanılmaktadır. Ülke isimleri de aynı şekilde Urum
Kağan, Çin Kağan, Maçin Kağan gibi şahıs ismi olarak kullanılmaktadır. Destanı söyleyenin aslında kavim adı
olan Oğuz’u Oğuz Kağan adında destan kahramanının adına çevirmiş olduğu anlaşılmaktadır. Oğuz Kağan demek Oğuz kavminin veya Uygur harfli metinden anlaşıldığına göre bütün Türklerin kağanı demektir. Oğuzların kağanı unvanının zamanla halk muhayyilesinde bir destan kahramanının ismine dönüştüğü anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Kağan, Oğuzlar, öküz, boğa, kabile

Kaynakça

• Aydemir, Âdem, “Oğuz Adı Üzerine”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Ekim 2009, 56-59.
• Bang, W.- G. R. Rahmeti, Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Yay., 1936.
• Baskakov, N. A., “Oğuz Kağan Etimolojisi Üzerine”, İ. Ü. E. F. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. XXIV-XXV, İstanbul, 1980-1986, 35-37.
• Bayat, Fuzuli, “Oğuz Kağan Destanı Üzerinde Yeni Düşünceler”, Türkler, 3. Cilt, 2002, Ankara: Yeni Türkiye Yay., 520-526.
• --- ---. “Uz – Guz - Oğuz Kavim Adının Etimolojisi”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3, Güz 2004, 71-77.
• --- ---. Oğuz Destan Dünyası: Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Bazin, Louis, Les Turcs, Des Mots, Des Hommes, haz. Michèle Nicolas, Gilles Veinstein, Budapeşte: Akadémiai Kiadó, 1994.
• --- ---. ““Oğuz” ve “Türk” Sözleri Üzerine Notlar”, çev. Ebru Kabakçı, Türk Dünyası, 39, Bahar 2015, 33-40.
• Berezin, İ. N., İstoriya Mongolov, Soçinenie Raşid-eddina, II, St. Petersburg: İAN, 1861.
• Boodberg, Peter A., “Marginalia to the Histories of the Northern Dynasties, 3. The Altaic Word for “Horn” in the Political Nomenclature of the Steppe”, Harvard Journal Asatic Studies, 1939/4, 3-4, 230–239.
• Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), haz. Zühal Kargı Ölmez, Ankara: yay. Mehmet Ölmez, 1996.
• Eraslan, Kemal, “Yazıcı-zade’nin Oğuz-name’si”, TDAY Belleten 1992, 1995, 29-35.
• Ercilasun, Ahmet B., “Oğuzlar ve Oğuz Adı Üzerine”, Türk Kültürü, 2008/2, 226-233.
• Erdal, Marcel, “Türkçenin Hurrice ile Paylaştığı Ayrıntılar”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara: TDK Yayınları, 2004, 929-938.
• Erdmann, Fronz von, Temudschin der Unerschütterliche: nebst einer geographish-ethnographischen Einleitung und den erforderliche besondern Anmerkungen und Beilagen, Leipzig: F. A. Brockhaus, 1862.
• Golden, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu, çev. Osman Karatay, İstanbul: Ötüken Yay., 2014.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç, Eski Türkler, çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2019 (8. bs.).
• Hamilton, James, “Tokuz-Oġuz ve On Uyġur” çev. Yunus Koç-İsmet Birkan, Türk Dilleri Araştırmaları 7, Ankara: Simurg Yay., 1997, 187-232.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Dede – Korkut Oğuznâmeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.
• Kononov, A. N., Rodoslavnaya Türkmen: Soçineniye Abu’l-Gazi-Hana Hivinskogo, Moskova-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1958.
• Ligeti, L., “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, terc. Ragıb Hulusi Bey, Türkiyat Mecmuası, 1, 1925, 235-249.
• Marquart, J., Über das Volkstum der Komanen, Osttürkische Dialektstudien, Berlin: Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Philologisch-Historische Klasse, 1914, 25-237.
• Németh, Gyula, “On ogur, hét magyar”, Körösi Csoma Archivum, I, 1921, 148-155.
• --- ---. A hanfoglalo Magyarsag kialakulasa, Budapeşte: Magyar Tudomanyos Akademia, 1930. Pala, Ayhan, “Oğuz Kağan Kimdir?”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Yayınları, 2015, 133-135.
• Pelliot, Paul, “La version ouigoure de l'histoire des princes Kalyanamkara et Papamkara", T’oung Pao, 15/2, 1914, 225- 272. --- ---. “A propos des Comans”, Journal asiatique, 11e série, 15, 1920, 125-185.
• --- ---. Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine, çev. Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 1995.
• Pritsak, Omeljan, “Stammesnamen und Titulaturen der Altaischen Völker”, UAJb XXIV, 1952/1-2, 49-104.
• Sertkaya, Osman Fikri, “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Mülahazalar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1992/1995, 9-27.
• --- ---. “Yenisey Yazıtları’ndan 10, 25, 41, 51, 70, 109 ve 110 Üzerine Etimolojik Açıklamalar ile Düzeltmeler”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 39, 2008, 209-228.
• --- ---. “Göktürk Metinlerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı II, Yay. Haz. Mustafa Özkan, Enfel Doğan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay., 2014a, 407-413. --- ---. “Bir kişi y(a)n(ı)ls(a)r og(u)şı<na> bod(u)nı<na> (e)bi<ne> (e)şükine t(e)gi (a)kıdm(a)z ermiş [KT G 6 = BB K4]“, Dil Araştırmaları, 14, Bahar 2014b, 9-21.
• --- ---. “İrina Nevskaya; Marcel Erdal. Interpreting the Turkic Runiform Sources and the Position of the Altai Corpus, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 2015”, JOTS, 2017/1-2, 194-231.
• Sinor, Denis, “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Mülâhazalar”, çev. Ahmet Ateş, İ.Ü.E.F. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, IV/1-2, 1950, 1-13.
• Sümer, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1999.
• Şirin, Hatice, “Öküz Sözcüğü Üzerine”, Türk Dili, 816, Aralık 2019, 4-17.
• Tekin, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara: Simurg Yay., 1998 (2. bs.).
• Togan, A. Zeki Velidi, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlili, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1982 (2. bs.).
• Tolstov, S. P. “Oguzı, Peçenegi, More Daukara”, Sovetskaya Etnografiya, 1950/4, 49-54.
• Vambery, Hermann, Das Türkenvolk in Seinem Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen, Leipzig: F. A. Brockhaus, 1885.