TİMURLULARDA YAS GELENEĞİ

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 134, 39 - 49, 22.06.2022

Mehibe Şahbaz , Hasan Taşkıran

Öz

Ölüm, her toplum ve kültürlerde kabul edilen kaçınılmaz bir sondur. Bütün canlı varlıklarda gerçekleşen
doğum olayında sevinç ve mutluluk duygusu yaşanırken ölüm hâlinde de “yas” denilen üzüntü duygusu
oluşmaktadır. Her toplum ve kültürü derinden etkileyen hadiselerin başında gelen ve kaçınılmaz olan ölüm,
zamanla birtakım ritüellerin oluşmasına da olanak sağlamıştır. Ölüm sonrası oluşan bu ritüeller, başta cenaze
töreni ve tören sırasında gerçekleştirilen yas gelenekleri gelir. Cenaze merasimi gelenekleri, her ne kadar
birçok kültürde farklılıklar gösterse de, özünde ölüme karşı duyulan saygıyı ifade ettiği için evrensel bir
özellik taşır. Tüm toplumlarda ölüm sonrasında içten gelen tepkiler, ağlamalar ve yakınmalar, aynı zamanda
zorunlu yas simgesi olan davranışların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ölüm sonrası gerçekleşen yas, toplumların düşünce yapısına ve inandıkları dinlerine göre de farklılık göstermektedir. Ölümün gerçekleşmesinin
hemen ardından, yapılması gereken bazı ritüeller vardır. Kültürden kültüre farklılık gösteren cenaze merasimleri ve yas geleneklerinde defin öncesi ve sonrasında yapılması gereken bazı işlemler vardır. Ölen kişinin
defin öncesi işlemleri gerçekleştikten sonra ölümden sonraki defin hazırlığı gerçekleşir ve ardından yas dönemi başlar. Çağatay Devleti’nin yıkılmasının hemen ardından Semerkand’da Timur, Türk-Moğol unsurlarının
karışımından oluşan Timurlular devletini kurmuştur. Bozkır coğrafyasında oluşan Timurlularda eski Türk
inanç ve yaşam tarzının İslam inancıyla bütünleşmesinin izleri görülmektedir. Bu izlerden biri de ölüm olgusudur. Diğer toplumlarda olduğu gibi Timurlu halkını da derinden etkileyen olayların başında ölüm olgusu
gelmektedir. Timurlularda büyük devlet adamları ve kahramanların ölümü, toplumu derinden etkilemekte ve
yasa boğmaktaydı. Bu yüzdendir ki devlet büyükleri ve kahramanlar törenlerle defnedilmekteydi. Timurlularda Şamanizm’e dayanan yas geleneğinin temelleri Hunlara kadar uzanmaktadır. Diğer Türk topluluklarında
olduğu gibi Timurlularda da ölüm sonrası tutulan yas döneminde, insanların sevdiklerini yitirmesi ve onu bir
daha göremeyeceklerinin verdiği ayrılık acısı; sarığı yere çalma, baş açma, karalara bürünme, ağıt yakma
(ağlama), dövünme ve ölü aşı verme şeklinde birtakım ritüeller var etmiştir. Diğer Türk devletlerinde olduğu
gibi cenaze töreni sırasında ve sonrasında ölüye duyulan sevgi, minnet ve şükran borcu dolayısıyla üzüntüyü
dile getiren sözler (ağıtlar) da yakılmaktaydı. Ağıt adını verdiğimiz bu tabir, bir Türk devleti olan Timurlularda en önemli cenaze motifleri arasında yer almaktadır. Her ne kadar İslam dininde ölünün ardından feryat
etme ve parçalanma yasaklanmış olsa da bu durum, tüm Türk toplumlarında ortak yas ögesi olarak karşımıza
çıkar. Ölüm sonrası tutulan yas geleneği Anadolu ve Orta Asya'daki Türk devletlerinde, hâlâ ölen kişinin
meziyetlerinin bağırma derecesinde gerçekleşen ağıtlar ile sürdürüldüğü görülmektedir. Çalışmamızda Timurlulardaki yas geleneğinin Timurlu dönemine ait kaynaklardan yararlanılarak bu geleneğin Türklerde ve Moğollardaki yas geleneğinin bir devamı üzerine kurulduğunu ortaya koymaya çalıştık. Aynı zamanda Timurluların ölüm ve ölüm sonrası gerçekleştirmiş oldukları ritüelleri inceleyerek ilerleyen dönemlerde İslam dininin kaidelerine göre de bu ritüelleri gerçekleştirmiş olduklarını tespit etmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Timurlular, Ölüm, Yas, Ağıt, Cenaze

Mourning Tradition in The Timurids

Öz

Kaynakça

• Aka, İsmail. Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447). Ankara: TTK Yayınları, 1994.
• Alâeddin Ata Melik Cüveyni. Târih-i Cihângüşâ. (tsh. M. Kazvînî) Tahran: Müessese-yi İntişarat-ı Nigah, 1391.
• Ateş, Ahmed. Vesiletü’n Necât: Mevlid Dede Süleyman Çelebi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1954.
• Ayalon, D. “The Great Yasa of Chingiz Khan. A Reexamination (Part A)”, Studia Islamica, No. 33, (1971): 97-140.
• Barthold, Wilhelm. Uluğ Beğ ve Zamanı. (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 1997.
• Bayat, Fuzuli. “Türklerde Cenaze Törenleri Bağlamında Mevlid Okuma Geleneği”. Manas Sosyal Bilimler Dergisi 19 (2008):147-155.
• Ca’ferî B. Muhammed El-Hüseynî. Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk). (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 2011.
• Develi, Hayati. “Dua ve Yas Motifi Olarak “bas aç-” Tabiri”, İ. Ü. Türkiyat Mecmuası XX (1997): 85-111.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
• Devletşah Semerkandî. Tezkiretü’ş-Şuara. C. III. (çev. Necati Lugal) İstanbul: Kervan Yayınları, 1977.
• Durmuş, Mustafa. “Türk Kültüründe Yas Rengi Olarak Mavi”. Uçmağa Varmak Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009: 171-180.
• Ebû Bekr-İ Tihrani. Kitab-ı Diyarbekriyye. (çev. Mürsel Öztürk) Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Elçin, Şükrü. Türkiye Türkçesinde Ağıtlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Eliade, Mircea. Şamanizm-İlkel Esrime Teknikleri. (çev. İsmet Birkan) Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I. (haz. Muharrem Ergin) Ankara: TTK Yayınları, 1958.
• Eröz, Mehmet. Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşîlik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1992.
• Esin, Emel. İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. TKEK C. II, 1/b'den ayrı basım. Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul: 1978.
• Genç, Reşat. Türk İnanışları İle Milli Geleneklerinde Renkler ve Sarı Kırmızı Yeşil. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997.
• Handmir. Tarih-i Habibü’s-Siyer. C. 3, Tahran: Kitabhane-i Hayyam, 1333.
• Harman, Ö.F. “Matem”. DİA. XXVIII. Ankara: TDV. Yayınları, 2003: 127.
• Hasan-ı Rumlu. Ahsenü’t-Tevârîh. (çev. Mürsel Öztürk) Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Heredot. Heredot Tarihi. (çev. Perihan Kuturman) İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• İbn Fadlan, Seyahatname. (haz. Ramazan Şeşen) İstanbul: Bedir Yayınevi, 1995.
• İbni Arabşah. Acâibu’l-Makdûr. (çev. D. Ahsen Batur) İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. C.2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• __________. Tarihte ve Bugün Şamanizm; Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları, 1986.
• Kalafat, Yaşar. “Türk Halk İnançlarında Ters Motifi”. Prof. Dr. Abdurrahman Çaycı’ya Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1995: 297- 307.
• Kayasandık, Ahmet. “Mıralı ve Sultansöyün Destanı-II”. Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi 480 (2017): 14-25.
• Kemaleddin Abdurrezzak Semerkandî. Matla‘-ı Sa‘deyn ve Mecma‘-ı Bahreyn. C. I/II. (neşr. Abdul Hüseyin Nevâi) Tahran: Pejuhaşkah-ı Ulum-i İnsanı ve Muta’alat-ı Ferhengi, 1383.
• Khwandamir. Habibu’s-siyar. C. III, II. Kısım. (çev. Wheeler M., Thackston) Cambridge, Harvard Üniversitesi Yayınları, 1994. Kitab-I Mukaddes. Vahiy, 1/2-4.
• Neagoe, Manole. Bozkırın Üç Atlısı, Atilla-Cengiz-Timur. İstanbul: Çatı Kitapları, 2011.
• Nizamüddin Şâmî. Zafernâme. (çev. Necati Lugal) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi: 1987.
• Örnek, Sedat Veyis. “Anadolu Folklorunda Yas”. I. Uluslararası Türk Folklor Semineri Bildirileri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1974: 399-409.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınları, 2011.
• Rejepova, Arazgül. “Timurlarda Kültürel Hayat ve Sultan Hüseyin Baykara Dönemi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2019.
• Roemer, Hans R. “Timurlular”. İA. C.12/1. İstanbul: MEB Yayınları, 1979: 346-376.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1992.
• Şerefüddin Ali Yezdi. Emir Timur (Zafername). (çev. D. Ahsen Batur) İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Tacü’s-Selmânî. Tarihnâme. (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Topaloğlu, Fatih. “Şia’da Kerbela Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) I. Sivas: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010: 501-509.
• Türkmen, Fikret. “Halk Edebiyatında Ali Şir Nevayî İle İlgili Yaratmalar”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sos. Bil. Enst. Dergisi IV/1, (Bahar 2002): 25-35.
• Uludağ, Süleyman. “Ağıt”. DİA. C. I Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Ünver, Günay ve Güngör, Harun. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınları, 2015.
• Yalçın, Alemdar. Benim Devletim Tüzükat-ı Timürin ve Cengiz Yasası Timur Doğu Devlet Yapılarına Giriş 1. İstanbul: Fetih Yayınevi, 1974.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. (çev. Ayşegül Çakan) İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2015.
• Yücel, Yaşar. Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.