Araştırma Makalesi
Yıl 2022,
Cilt: 17 Sayı: 134, 17 - 26, 22.06.2022
Öz
Bir ulusun dilini, tarihini ve kültürünü incelerken rehber bir kaynak olarak başvurulan folklor anlatıları,
o ulusun kimliğini temsil etmesi nedeniyle önemli bir rol üstlenir. Folklor araştırmaları bu açıdan yalnızca dil
ve edebiyat alanında değil, aynı zamanda sosyoloji, tarih ve kültür bilim çalışmalarına da yol gösterir. Oldukça geniş araştırma alanına sahip olan sözlü halk edebiyatının ürünleri; halk türküleri, maniler, bilmeceler,
menkıbeler, deyimler ve atasözleri, efsaneler, mitler ve en çok da masallardır. Milletlerin kültür birikimi
sonucunda oluşan ve ortak miras haline gelen masallarda, düş ve gerçek hayat arasındaki uzlaşma aktarılırken; her millet tasarladığı hayat standardı, refahı ve mutluluğu elde etmek için verdiği mücadelesini kendine özgü sembollerle dile getirmektedir. Halk için büyük anlam ifade eden bu semboller, özgün hayvanlar ya da bazı mitolojik varlıklardan oluşabilir. Kuşkusuz, bu sembollerden biri de yılan simgesidir ve yüzyıllardır yılan sembolü birçok kültürde ve inanışta önemli bir yere sahip olmuştur. Esrarengiz bir güce sahip olduğu düşünülen yılan; genellikle uğur, sağlık, koruyucu ruh, yaşama gücü, gençlik, ölümsüzlük, sonsuzluk, şifa, yeniden canlanma ve insanı kötülüğe sürükleyen nefis gibi sembolik anlamlar taşımıştır. İlkel dönemden beri insanoğlunun hayatında önemli bir yere sahip olan yılan, günümüzde de önemli bir metafor olarak görülmektedir. Yılan kavramı; Mezopotamya, Anadolu ve Mısır kültüründe Tanrı, Tanrıça ve hükümdarlarla ilişkilendirilmiştir. Antik Yunan’da yılan sağlıkla özdeşleştirilmiştir. İskandinav ve Kelt kültüründe kurnaz ve çift başlı bir yaratık olarak tasvir edilmiştir. Bu durumda, kimi din ve kültürde yılana olumlu özellikler yüklenip kutsal
sayılırken, kimi kültürde ise lanetli bir varlık olarak kabul edilmiştir. Tarihsel serüveninin getirdiği bilinçaltı
ve tarihin hafızasında bıraktığı gizemli tortu nedeniyle yılan imgesi; bilimde, edebiyatta, mitolojide, inançta
ve sanatta yaşamaya devam etmektedir. Çalışmamızın temel amacı iki farklı halka ait olan “Şahmeran”
anlatısı ile “Bakır Dağının Sahibesi” masalı incelenerek; her iki toplumun sözlü kültüründen alınarak edebiyata kazandırılan eserlerden hareketle bu kültürlere ait masal ve efsane içeriği, konusu, olay örgüsü, amaç ve
masal, efsane bitişini değişik açılardan ele almaktır. Ayrıca anlatılarda yer alan başkahramanların (yılan
kadın) fiziksel ve ruhsal özellikleri başta olmak üzere, yardımcı karakteri de inceleyip, köklerini, ortak ve
farklı yönlerini tespit ederek, karşılaştırma sonucunda kültürlerine ait çıkarımda bulunmaktır. Karşılaştırma
sonucunda; ortak olan ya da yakın benzerlik gösteren pek çok husus olduğu görülmüştür. Kültürel unsurlar
zamana / mekâna göre küçük değişkenlikler gösterirken, her iki anlatının özünde içerdiği öğüt ve geleneksel
yapısı korunmuştur. Temelde kültürler arası alışveriş ve tarihi bağların yanı sıra; inanış, toplumun geçim
kaynakları, iklim ve coğrafi koşullarda bu benzerliklerin şekillenmesinde büyük rol oynamaktadır. Bu bağlamda çalışmamız, gelecekte karşılaştırmalı folklor alanındaki yeni araştırmalara yol gösterme mahiyetinde
ışık tutarak, yeni tartışma başlıkları açmayı hedeflemektedir. Çalışma Hippolyte Taine’in muhit, ırk, zaman
teorisi ile benzerlik gösterse de farklı bir karşılaştırma denemesidir.
o ulusun kimliğini temsil etmesi nedeniyle önemli bir rol üstlenir. Folklor araştırmaları bu açıdan yalnızca dil
ve edebiyat alanında değil, aynı zamanda sosyoloji, tarih ve kültür bilim çalışmalarına da yol gösterir. Oldukça geniş araştırma alanına sahip olan sözlü halk edebiyatının ürünleri; halk türküleri, maniler, bilmeceler,
menkıbeler, deyimler ve atasözleri, efsaneler, mitler ve en çok da masallardır. Milletlerin kültür birikimi
sonucunda oluşan ve ortak miras haline gelen masallarda, düş ve gerçek hayat arasındaki uzlaşma aktarılırken; her millet tasarladığı hayat standardı, refahı ve mutluluğu elde etmek için verdiği mücadelesini kendine özgü sembollerle dile getirmektedir. Halk için büyük anlam ifade eden bu semboller, özgün hayvanlar ya da bazı mitolojik varlıklardan oluşabilir. Kuşkusuz, bu sembollerden biri de yılan simgesidir ve yüzyıllardır yılan sembolü birçok kültürde ve inanışta önemli bir yere sahip olmuştur. Esrarengiz bir güce sahip olduğu düşünülen yılan; genellikle uğur, sağlık, koruyucu ruh, yaşama gücü, gençlik, ölümsüzlük, sonsuzluk, şifa, yeniden canlanma ve insanı kötülüğe sürükleyen nefis gibi sembolik anlamlar taşımıştır. İlkel dönemden beri insanoğlunun hayatında önemli bir yere sahip olan yılan, günümüzde de önemli bir metafor olarak görülmektedir. Yılan kavramı; Mezopotamya, Anadolu ve Mısır kültüründe Tanrı, Tanrıça ve hükümdarlarla ilişkilendirilmiştir. Antik Yunan’da yılan sağlıkla özdeşleştirilmiştir. İskandinav ve Kelt kültüründe kurnaz ve çift başlı bir yaratık olarak tasvir edilmiştir. Bu durumda, kimi din ve kültürde yılana olumlu özellikler yüklenip kutsal
sayılırken, kimi kültürde ise lanetli bir varlık olarak kabul edilmiştir. Tarihsel serüveninin getirdiği bilinçaltı
ve tarihin hafızasında bıraktığı gizemli tortu nedeniyle yılan imgesi; bilimde, edebiyatta, mitolojide, inançta
ve sanatta yaşamaya devam etmektedir. Çalışmamızın temel amacı iki farklı halka ait olan “Şahmeran”
anlatısı ile “Bakır Dağının Sahibesi” masalı incelenerek; her iki toplumun sözlü kültüründen alınarak edebiyata kazandırılan eserlerden hareketle bu kültürlere ait masal ve efsane içeriği, konusu, olay örgüsü, amaç ve
masal, efsane bitişini değişik açılardan ele almaktır. Ayrıca anlatılarda yer alan başkahramanların (yılan
kadın) fiziksel ve ruhsal özellikleri başta olmak üzere, yardımcı karakteri de inceleyip, köklerini, ortak ve
farklı yönlerini tespit ederek, karşılaştırma sonucunda kültürlerine ait çıkarımda bulunmaktır. Karşılaştırma
sonucunda; ortak olan ya da yakın benzerlik gösteren pek çok husus olduğu görülmüştür. Kültürel unsurlar
zamana / mekâna göre küçük değişkenlikler gösterirken, her iki anlatının özünde içerdiği öğüt ve geleneksel
yapısı korunmuştur. Temelde kültürler arası alışveriş ve tarihi bağların yanı sıra; inanış, toplumun geçim
kaynakları, iklim ve coğrafi koşullarda bu benzerliklerin şekillenmesinde büyük rol oynamaktadır. Bu bağlamda çalışmamız, gelecekte karşılaştırmalı folklor alanındaki yeni araştırmalara yol gösterme mahiyetinde
ışık tutarak, yeni tartışma başlıkları açmayı hedeflemektedir. Çalışma Hippolyte Taine’in muhit, ırk, zaman
teorisi ile benzerlik gösterse de farklı bir karşılaştırma denemesidir.
Anahtar Kelimeler
Masal Yılan Şahmeran Bakır Dağının Sahibesi Halk Kültürü ve İnanışı
Teşekkür
Sayın Prof. Dr. Bahar GÜNEŞ'e desteklerinden dolayı sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Kaynakça
- Abiha, B. Çağlar. “Anadolu Türk Kültür Geleneğinde “Şahmeran”. Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
- Aksoy, Ö. Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1988.
- Allaby, Michael. Animals: From Mythology To Zoology, New York: Facts On File, 2010.
- Altınkaynak, Erdoğan. “Analysis Of The Dragon Killing Scene In The Mythology Of The Peoples Of Eurasia”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergisi 1/19 (Kış 2013), 125–132.
- Bajov, P. Pavel. Mednoy Gorı Hozyayka. Мoskova: Eksmo Yay, 2014.
- Bascom, William. “Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar”. Çev. R. Nur Aktaş Vd. Millî Folklor Dergisi 8/59 (Kış 2003): 76-95. Demir, Necati. Türk Efsaneleri Cilt 1. Ankara: Edge Akademi Yay, 2013.
- Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. 6. Baskı, 1996.
- Krivenkaya, Marina.“Kulturno-obrazovatelnıy potentsial Skazaniy o Hozyayke Mednoy gorı kak istochnika dlya predmetnoy oblasti ODNKNR”, Almanah «Etnodialogi» Dergisi №2 (Kış 2017): 3-53.
- Mant, Sevda. “Halk Sanatında “Şahmeran”. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
- Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 5. Baskı, 2010.
- Özdemir, Hasan. “Geleneksel Kültürümüzde Şahmeran”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri 2. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay, 1997.
- San, Coşkun. “Karşılaştırma Yönteminde Zaman ve Mekân Boyutları”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 48/1 (Kış 1993) : 155-160.
- Seyidoğlu, Bilge. Kültürel Bir Sembol: Yılan. Ankara Folkloristik dergisi Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı 1, (1998): 86-92. Sezer, Şennur. Şahmeran. (Çizim: Cem Kızıltuğ). İstanbul: Merkez Kitapları 2. Baskı, 2007.
- Sivri, Medine. “Dünya Mitlerinde Yılan” Folklor/Edebiyat Dergisi. Cilt:24, Sayı:96/4, (Bahar 2018): 53-64.
- Skorpina, İ. Ludmilla. Pavel Petrovich Bajov. Маlahitavaya Shkatulka. Sochinenie v Treh Tomah, Cilt 1–2. Мoskova: Pravda Yay, 1980.
- Şenesen, Refiye. Şahmeran, Lokman Hekim ve Adana Efsaneleri, Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne Adana Köprü Başı. İstanbul: Yapı Kredi Yay, 2000.
- Şimşek, Esma. Bir Olağanüstü Varlığın Yaratılış Miti: Şahmeran. Tuncer Gülensoy Adına Armağan. Kayseri: Bizim Gençlik Yay, 1995.
- Тоmilov, A. Nikolay. Ot Urala do Eniseya, İzd Tom. Universiteta Kniga 1. Tomsk: Pravda Yay, 1995. Uyar, Tomris. Ödeşmeler ve Şahmeran Hikâyesi. İstanbul: Sinan Yay, 1973.
Toplam 18 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Türk Halk Bilimi |
| Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 22 Haziran 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 17 Sayı: 134 |
