Cultural Heritage, Tradition and Identity among Tatars Living in Poland, Lithuania and Belarus

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 33 - 45, 01.11.2022

Metin Ekici , Emilia Temizkan

Öz

As a related and tied terms tradition and cultural heritage play very important role in creation and definition of identity. When it comes to a Muslim Turkish minority that has been living among the Christian Slavs for more than 600 years, keeping alive the owned traditions become much more important than ever. The Tatars, living in Poland, Lithuania and Belarus (PLB), that are the subject matter of this article, have been living in east Europe and this region is the west end of Turkic speaking world. In this article, we have dwelled on the role and importance of rites of passage and some other traditions that might have been sustained with some changes on the formation of Tatar identity in Poland, Lithuania and Belarus. Departing from the dissertation “The Folk Beliefs and Practices of Tatars Living in Poland, Lithuania and Belarus” in these article certain old and new written and oral sources are being utilized. As the most important written sources for the traditions and rituals are the manuscripts, those manuscripts provide very valuable information on the rituals about daily life and practices related to beliefs. It should also be reminded that some of the forgotten rituals and practices are described in those manuscripts. It is not an exaggeration to say that those manuscripts have not only provided information on the rituals and practices that plays very important role in the life of the Tatars, but they might also be valued as the memory boxes. Those manuscripts were written down in three languages; Arabic, Chagatai Turkish and Polish (some of them in Russian and Bela-russian) and all the manuscripts were written with Arabic scripts. Some of manuscripts consist of verses from Koran and some of them are tafsir, and many of them are called “chamails”, “hramotka”, “nuska”, “dalawary”, and “muhir”. As for the oral sources, they are the Tatar Turks living in Poland, Lithuania and Belarus as small communities, and during our field work they provided information on their current traditions, rituals and practices. In order to obtain information on their traditions we had number of fieldwork trips between 2016 and 2018, and in order to record the information provided we used the method of “face to face meeting”, “observation” and “participation to event”. In order to observe, collect and record the current situations and meaning of each traditions we have participated number traditional ceremonies and we carefully selected our informants who had enough information on the past and current situation and changes took place in those rituals. It is our finding that the Tatars who located in Slavic land could not be able to speak their native language outside the household area. It is also our observation that Soviet rule of Poland, Lithuania and Belarus had certain negative effects and destruction on the cultural identity of the Tatars living in those countries. In the face of the bans exercised by Soviet regime Tatars have tried to keep their cultural identity alive by keeping the traditions related to the rites of passage and rituals alive. As a result, today most of the elements of intangible cultural heritage have been practiced and sustained as part of beliefs and religion. It is also our fieldwork finding and observation that the Tatars living in Poland, Lithuania and Belarus have been revitalizing some of the past rituals and traditions upon meeting and reuniting with their relatives in Crimea, Kazan and Turkey. It should be kept in mind that the struggle and efforts for keeping alive, safeguarding and recreating those intangible cultural heritage elements be regarded as keeping alive the cultural identity of Tatar Turks scattered in those three countries.

Anahtar Kelimeler

Rites of passages, manuscripts, Tatars in Poland, cultural identity

Polonya, Litvanya ve Belarus Tatarlarında Kültürel Miras, Gelenek ve Kimlik

Öz

Birbirine bağlı olan gelenek ve kültürel miras kavramları bir toplumun kimlik oluşumunda büyük rol oyna-maktadır; özellikle de 600 seneden fazla Hristiyan Slav toplumları arasında yaşayan küçük bir Müslüman Türk azınlığı söz konusu olduğunda sahip olunan gelenekleri yaşatmak daha da önemli hâle gelmektedir. Bu makalede inceleme konusu edilen Polonya, Litvanya ve Belarus (PLB)’ta yaşayan Tatar Türkleri, Doğu Avrupa’dadır ve bu bölge, Türk Dünyası adını verdiğimiz büyük coğrafyanın en batısında yer almaktadır. Makalede; Polonya Litvanya ve Belarus Tatarlarının geçiş törenleriyle ilgili geleneklerini ve bunların Tatar kimliğinin oluşumu ve bazı değişimlerle yaşatılarak korunmasının ve bazılarının yeniden canlandırılarak sürdürülmesinin rolünü değerlendirdik. “Polonya, Litvanya ve Belarus Tatarlarında Halk İnanmaları ve Uygulamaları” adlı doktora çalışmasından üretilen bu makalede, Tatarların eski ve yeni yazılı kaynaklarından ve alanda derleme çalışmasıyla kaynak kişilerden elde ettiğimiz verileri kullandık. Polonya, Litvanya ve Belarus Tatarlarının gelenekleri ve ritüelleriyle ilgili önemli kaynaklardan biri el yazmalarıdır. Bunların içerisinde eskiden ve günümüzde yapılan törenlere, gündelik ve dinî hayata dair önemli bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca günümüzde icra edilmeyen bazı gelenekler de bu yazmalarda anlatılmaktadır. El yazmaları, Tatarların hayatında önemli rol oynamakta; bu yazmalar yalnızca dinî bilgi aktarma aracı olarak değil, aynı zamanda kültürel kimlik ve etnik aidiyeti belirlemede de önemli rol oynamaktadır. Bu noktadan bakıldığında, sözü edilen el yazmaları Tatar kültürünün devamlılığını sağlayan birer hafıza mekânları gibi değerlendirilebilir. Bu eserler Arapça, Çağatayca ve Lehçe (bazen Rusça ya da Belarusça) olarak üç farklı dilde Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu el yazmaları arasında; Kur’an, tefsir, “kitab (siyer-i nebi)”, “chamaił”, “hramotka (cevşen)” veya “nuska (muska)”, “daławary (rulo şeklinde dualar)” ve “muhir (duvara asılan levha)” bulunmaktadır. Sözlü kaynaklar ise hâlen Polonya, Litvanya ve Belarus’ta yaşayan ve yaptığımız alan araştırmaları sırasında bize geçiş törenleriyle ilgili inanma ve uygulamalar hakkında bilgi veren az sayıdaki Tatar Türkleridir. İncelemede elde edilen verileri toplamak için Polonya, Litvanya ve Belarus’ta gerçekleştirdiğimiz alan araştırmasında; görüşme, katılarak gözleme şeklinde derleme yöntemleri kullanılmıştır. 2016-2018 yılları arasında gerçekleştirdiğimiz bu alan araştırmaları sırasında söz konusu kimliğin sürdürülmesine ve korunmasına katkı sağlayan birçok törene katılma fırsatımız oldu. Derleme yapmak için kaynak kişilerin seçiminde titizlik gösterilmiş, gözlem yoluyla elde edilen gelenek ve ritüeller hakkındaki bilgileri doğrulama ya da zamanla nasıl bir değişime uğradıklarını değerlendirmek için görüşme (mülakat) yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. PLB Tatarları, Slav topraklarına yerleştirildiklerinden bir süre sonra aile ortamı dışında ana dillerini kullanma imkânı bulamamış ve yerel halkla sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel ilişki kurabilmek için Lehçe (Polonya’nın resmî dili) ya da yaşadıkları bölgedeki diğer yerel dilleri kullanmak zorunda kalmışlardır. PLB Tatarlarının yaşadığı ülkelerin belli bir süre Sovyet rejimi içinde kalması da PLB Tatarları üzerinde pek çok olumsuz etki yaratmış; Sovyet rejiminin getirdiği çeşitli yasaklar nedeniyle milli kimliklerini daha çok geçiş törenleriyle ilgili gelenekler ve ritüellerde yaşatmaya çalışmışlardır. Bu nedenle, çoğu geleneği din ve inanç unsuru olarak sürdürmekte ve korumaya çalışmaktadırlar. Ayrıca etnik kimliklerini yeniden canlandırmak için Kırım ve Kazan Tatarları ya da Türkiye’de yaşayan Tatarlar ile etkileşimleri çerçvesinde bazı geleneklerini son yıllarda yeniden canlandırmaya çalıştıkları da araştırmalarımız sırasındaki tespitlerimizdendir. PLB Tatarlarının somut olmayan kültürel miras unsurlarını yaşatma ve belli bir kısmını yeniden canlandırma çabaları üç ülkeye dağılmış olan Tatar Türklerinin kendi kimliklerini yaşatma mücadelesi olarak değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Geçiş törenleri, el yazmaları, Polonya Tatarları, kültürel kimlik

Kaynakça

• Abdülaziz Bey (2000). Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. Ed: Kazım Arısan, Duygu Arısan Günay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aktaş, Erhan (2013). “Türklerde ve Macarlarda Ant İçme ve Kan Kardeşliği”, Acta Turcica Ed: Emine Görsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, 5/2: https://actaturcica.files.wordpress.com/2020/01/v_2_04.pdf
• Artun, Erman (2017). Türk Halkbilimi. Adana: Kahraman Kitabevi.
• Chazbijewicz, Selim (2013). “Duchowa kultura Tatarów Polskich Jako Integralny Element Kultury Pogranicza Słowiańsko-Muzułmańskiego”, Acta Baltico-Slavica 37; ss. 151-163.
• Chazbijewicz, Selim (1997). “Zwyczaje i Obrządki Religijne”, Tatarzy Muzulmanie w Polsce. ed.: Leon Bohdanowicz, Selim Chazbijewicz, Jan Tyszkiewicz. Gdańsk: Rocznik Tatarów Polskich.
• Drozd, Andrzej (2000). “Piśmiennictwo Tatarów Polsko – Litewskich (XVI-XX w.) Zarys Problematyki”, Pismiennictwo i Muhiry Tatarów Polsko-Litewskich, Katalog Zabytków Tatarskich C 3, ss. 12-37.
• Durmuş, İlhami (2011). “Türklerde Kan Kardeşliği ve Antla İlgili Unsurlar”, Millî Folklor 89 (Bahar); ss. 100-108.
• Duymaz, Ali ve Ayaz, Berna (2013). “Balıkesir Yöresinde Kan Bağı ve Evlilik Dışı Akrabalık İlişkilerinde Ant”, Acta Turcica Ed: Emine Görsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, 5/2; https://actaturcica.files.wordpress.com/2020/01/v_2_03.pdf
• Dziekan, Marek M. (2000) “Magia i Tradycje Ludowe Tatarów Polsko-Litewskich”, Pismiennictwo i Muhiry Tatarów Polsko-Litewskich, Katalog Zabytków Tatarskich. C.3; ss. 44-47.
• Ekici, Metin (2004). “Somut olmayan kültürel miras neden ve nasıl korunmalı ve nasıl müzelenmeli: sorunlar, çözümler ve ülkeden örnekler”, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Müzelenmesi Sempozyumu Bildirileri. ss. 15-20.
• Ekici, Metin (2016). “Türk Kültüründe “Al” Renk”, TDİD 16/2; ss. 103-107.
• Ekici, Metin (2019). “Türk Kültüründe Kardeşlik Kavramı ve Halk Anlatmalarında Kardeşlik”, Prof. Dr. Ali Berat Alptekin Armağanı. Konya. ss. 487-494.
• Ekici, Metin (2019). Halk Bilgisi (Folklor): Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet (2017). “Geçiş Dönemleri ile İlgili İnanışlar”, Halk İnanışları El Kitabı. Ed.: Durmuş Arık, Ahmet Hikmet Eroğlu, Ankara: Grafiker Yayınları. ss. 257-282.
• Güçlü, Faruk (1995). Orta Anadolu’da Batıl İnanışlar. Ankara: Günorta Yayınları.
• Harva, Uno (2014). Altay Panteonu, Mitler Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. Çev. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İnan, Abdülkadir (1998). “Eski Türklerde ve Folklorda Ant”, Makaleler ve İncelemeler. C.1; ss. 317-330.
• Kanapatskaya, Zarina İbragimovna (2021). Prazdniçno – obriadovaya kultura beloruskih tatar. Ty. 03.05.2021. http://elib.bsu.by
• Korkmaz, Esat (2008). Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı, İstanbul: Anahtar Kitapları Yayınevi.
• Kryczyński, Stanislaw (2000). Tatarzy Litewscy, Próba Monografii Historyczno-Etnograficznej. Gdańsk Y.Y..
• Kumartaşlıoğlu, Satı (2016). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. Konya: Kömen Yayınları.
• Łapicz, Czesław (1986). Kitab Tatarów Polsko-Litewskich (Paleografia. Grafia. Język), Toruń: UMK.
• Miśkiewicz, Ali (1990). Tatarzy Polscy 1918-1939, Życie Spoleczno-Kulturalne i Religijne. Warszawa: PWN.
• Miskiniene, Galina (2005). “Otçerk İstori i Kulturi Litovskih Tatar”, Diaspori Niezavisimoy Nauçniy Jurnal. C. 2; ss. 40-61.
• Nutku, Özdemir (2002). “Kirve”, TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 26; ss. 68-69.
• Oğuz, Öcal (2013). “Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras”. Millî Folklor, 100 (Kış); ss. 5-13.
• Örnek, Sedat Veyis (2017). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Örnek, Sedat Veyis (2014). Türk Halkbilimi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Roux, Jean - Paul (1999). Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Roux, Jean - Paul (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları.