Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ankara Şalı

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 201 - 212, 01.11.2022

Hüsnü Yücekaya

Öz

Endüstrileşme evrelerinin tekstil sektöründe ortaya çıkması, ipekli ve yünlü dokumacılıktan pamuklu ve keten dokumacılığına kadar, Türk dokuma geleneğinin özgün yönlerinin ve ulaştığı sentezlerin ortaya çıkarıl-masını önemli hale getirmiştir. Osmanlı dokuma geleneğinin geçmişle olan bağları ile bugüne ulaşan tarihi izdüşümleri, genel bakış açısıyla henüz değerlendirilmemiştir. Bu değerlendirme ancak dokuma geleneğinin alt türlerinde yürütülecek araştırmalarla mümkün olabilir. Bu çerçevede, Osmanlı arşiv belgelerinde Engürü şalı olarak belirtilen Ankara şalının genel serüveninin ortaya çıkarılması, Osmanlı dokumacılığının kökenleri-nin anlaşılmasına önemli bir katkıdır. Ankara şalı 17. yüzyılın sonlarından 19. yüzyıla uzanan süreçte, Anka-ra’nın en önemli üretim metâsıdır. Ankara şalı uzun bir süre Bursa ve İstanbul atölyelerinde dokunan nitelikli ipek kumaşların ardından seçkin zümrelerin en çok talep ettiği kumaştır. Ankara şalının belirlendiği ilk belge 1715 tarihliyken, belirlenen son belge 1863 tarihine aittir. 1790 yılından sonra Ankara şalı ile ilgili belgelerin yoğunluğu artmaktadır. Ankara şalı dokuma tekniğinin, Ankara sofu dokuma tekniğindeki ilerlemeler sonu-cunda üretildiğini düşündürecek oldukça fazla sayıda işaret vardır. Sof, iplik hammaddesinden dokuma tekni-ğine tamamen özgün bir dokuma türüdür. Ankara şalı, Ankara sofu ile aynı iplik hammaddesinden yani tiftikten dokunan bir kumaştır. 17. yüzyılın sonlarından 19. yüzyılın ilk yarısına uzanan bir süreçte, İstanbul ve Bursa gibi şehirlerde yazlık kıyafetlerin Ankara şalından diktirildiği anlaşılmıştır. Ankara şalını talep edenler arasında donanma ve saray da yer alır. Donanmaya, sancaklık kumaş olarak Ankara şalının üretildiği tespit edilmiştir. Kumaşın üretiminde Ankara’da Müslüman kadınların rolü de belgelere yansımıştır. 19. yüzyıldan itibaren ithal şal kumaşlara karşı önemli düzenlemeler yapılmış, ancak bu tedbirler başarılı olmamıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa menşeli şalların, İstanbul başta olmak üzere, Osmanlı şehirlerinde rağbet görmeye başladığı da belgelerde görülmüştür. 1830-1840 yılları arasında Ankara şalı üretiminde çok hızlı bir çöküş yaşandığı anlaşılmaktadır. Osmanlı idaresi problemin, kalitenin korunamaması ve fiyat istikrar-sızlığından kaynaklandığını düşünerek, standart ölçü ve kalitede Ankara şalı üretimini sağlayıp, vergi kaybının da önüne geçmek için miri boyahanede boyanarak damgalanmasını istemiştir. Kalite ve fiyat istikrarı için 19. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren yed-i vahid uygulamasıyla İstanbul ve Bursa gibi şehirlerde sabit mekânlar belirlenerek arz üzerinde kontrol kurulmuştur. Yed-i vahid uygulaması çerçevesinde İstanbul'da belirlenen mekân Yenihan iken Bursa'da Eski Yenihan'dır. Ankara şalı üzerindeki ağır vergi yükü belgelerdeki ifadelerin içeriğinde hissedilse de yed-i vahid uygulamasıyla belli bir zümreyi korumak amaçlanmamış, daha ziyade kalite ve fiyat istikrarı hedeflenmiştir. Sonrasında belirlenen sabit mekân uygulamasına, üretim yeteneğini engellediği gerekçesiyle itirazlar belgelere yansımıştır. Ankara şalının; hünkâri, berce, kaba şal, harcıalem vasat şal ve edna şal gibi çeşitleri ile narçiçeği, kanarya, samuri, sincabi, kahverengi, mavi, sarı şal, beyaz şal gibi renkleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ankara şalı, Sof, Osmanlı dokumacılığı, Ankara keçisi, Tiftik ipliği

The Ankara Shawl in Ottoman Archive Documents

Öz

The emergence of the industrialization phases in the textile sector has made it important to reveal the unique aspects of the Turkish weaving tradition and the synthesis it has reached, from silk and wool weaving to cotton and linen weaving. The causal ties of the Ottoman weaving tradition with the past and the historical projections that have reached today have not yet been evaluated from a general point of view. This evaluation can only be possible with the researches to be carried out on the subtypes of the weaving tradition. In this context, it is important to reveal the general adventure of the Ankara shawl, which is referred to as the Engürü shawl in the Ottoman archive documents. Ankara shawl is the most important production commodity in Ankara, from the end of the 17th century to the 19th century and is the most demanded fabric by elite groups after quality silk fabrics. The first document in which the Ankara shawl was identified is dated 1715, while the last document is dated 1863. After 1790, the density of documents related to the Ankara shawl has been increasing. There are many signs that suggest that the Ankara shawl weaving technique was produced as a result of technical progress in the weaving technique of mohair fabric. Ankara mohair fabric is a type of weaving completely unique to the weaving technique from yarn raw material. Ankara shawl is a fabric woven from the same thread as mohair, in a period from the end of the 17th century to the first half of the 19th century, it was understood that summer clothes were made from Ankara shawl in cities such as Istanbul and Bursa. Navy and Saray are among those who demand the Ankara shawl. It has been determined that a white Ankara shawl was produced as a flag fabric for the Navy. The role of Muslim women in the production of fabric in Ankara is also reflected in the documents. Since the 19th century, important regulations regarding the production of shawls have been made in Ankara against imported shawl fabrics, but these measures have not been successful. It is also seen in the documents that shawls of European origin started to be in demand in Ottoman cities, especially in Istanbul, since the second half of the 19th century. It is understood that there was a very rapid decline in Ankara shawl production between 1830 and1840. Considering that the problem was due to the instability of quality and price instability, the Ottoman administration wanted Ankara shawl to be pro-duced in standard size and quality and to be dyed and stamped in the miri dyehouse in order to avoid tax loss. For quality and price stability, since the second quarter of the 19th century, fixed places were determined in cities such as Istanbul and Bursa, with the practice of monopolization, and control over the supply was established. While the place determined in Istanbul within the framework of the monopolization application is Yenihan, it is the Old Yenihan in Bursa. Although the heavy tax burden on the Ankara shawl is felt in the content of the statements in the documents, it was not aimed to protect a certain group by bringing monopoly with the practice of monopolization, but rather quality and price stability. Objections to the fixed space application determined afterwards were reflected in the documents on the grounds that it hindered the production ability. Ankara shawl; varieties such as hünkâri, berce, kaba shawl, harcialem mediocre shawl and edna shawl and colors such as narcissus, canary, samuri, squirrel, brown, blue, yellow shawl and white shawl were determined.

Anahtar Kelimeler

Ankara shawl, Mohair, Ottoman weaving, Angora goat, Mohair yarn.

Kaynakça

• Eyice, Semavi. Ankara’nın Eski Bir Resmi, Atatürk Konferansları (Cilt IV), TTK, (ayrı baskı), 61-123. 1972.
• Georgeon, François. Keçi Kılından Kalpağa: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Yüzyılında Ankara’nın Gelişimi, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, edit. Paul Dumont, François Georgeon, 2. Baskı, (ss.99-115) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• İnalcık, Halil. Bursa ve İpek Ticareti, Halil İnalcık’ın Bursa Araştırmaları, Hazırlayan: Yusuf Oğuz, (ss. 273-312).Bursa: Bursa Kültür A.Ş. yayınları, 2012.,
• Aktan, Sevim. (1983), “Ankara Sofu”, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı, Kültür ve Turizm Bakan-lığı MİFAD Yayınları: 44, Ankara, (1982): s.7-20
• Erkal, Mehmet. “Arşın”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/arsin (25.11.2021).
• Faroqhi, Suraiya. “17. yy. Ankara'sında Sof İmalatı ve Sof Atölyeleri”. İktisat Tarih Mecmuası s. 1-4, c. 41, ss. 237-259.
• İmer, Zahide. “The Historical Relationship between the Shawls of Gürün and Iran”. Asian Folklore Studies, (2005): 64(2),261-277.
• Özdemir, Rıfat. “Ankara”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ankara#3 (1991), (19.11.2021).
• Wearden, Jennifer. “The Shah, the İmperor and the Gift of Iranian Textile”. Arts of Asia, (2003): 33(2), 83-88.
• Tamur, Erman. “Amsterdam’da Bir Ankara Resmi, Kebikeç”. 25, (2008): 385-409.
• Turan, Şerafettin. “Osmanlı İmparatorluğu ile iki Sicilya Krallığı Arasındaki Ticaretle ilgili Gümrük Tarife Defteri”. Belgeler, (1969): IV,7-8 :79-176.
• Uğurlu, Aydın. “Şal Dokumaları”. İlgi Dergisi, (1994): 77: 3-7.
• Yücekaya, Hüsnü. “Şer'iyye sicillerine göre: 19. yüzyılda Amasya, Kayseri, Tokat ve Trabzon şehir-lerinde dokumacılık”. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, 2011.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri- Selim III [AE.SSLM.III.]. No. 5, Gömlek No. 233. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO]. No. 429, Gömlek No. 32168. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 199, Gömlek No. 9301. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 37, Gömlek No. 1737. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 67, Gömlek No. 3156. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 109, Gömlek No. 5296. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 234, Gömlek No. 10862. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 171, Gömlek No. 8083. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 109, Gömlek No. 5295. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Bahriye [C..BH..]. No. 180, Gömlek No. 8485. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 29, Gömlek No. 1403. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 37, Gömlek No. 1834. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 5, Gömlek No. 249. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 22, Gömlek No. 1085. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 2, Gömlek No. 52. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 2, Gömlek No. 78. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- İktisat [C..İKTS]. No. 3, Gömlek No. 130. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet- Maliye [C..ML..]. No. 713, Gömlek No. 29132. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet, Saray [C..SM..]. No. 89, Gömlek No. 4483. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hat- Hattı Hümayun [HAT]. No. 8, Gömlek No. 8133. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hat- Hattı Hümayun [HAT]. No. 544, Gömlek No. 26902. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hat- Hattı Hümayun [HAT]. No. 758, Gömlek No. 35798. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hat- Hattı Hümayun [HAT]. No. 758, Gömlek No. 35798. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade- Dahiliye [İ..DH..]. No. 181, Gömlek No. 9893. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr BOA, Osmanlı Arşivi. İrade, Mesail-i Mühimme [İ..MSM.]. No. 71, Gömlek No. 2073. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şura-yı Devlet, [ŞD.]. No. 1332, Gömlek No. 7. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. TS Topkapı Sarayı- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri [TSMA.d]. No. 2441. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr BOA, Osmanlı Arşivi. TS Topkapı Sarayı- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri [TSMA.d]. No. 6348. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr BOA, Osmanlı Arşivi. TS Topkapı Sarayı- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri [TSMA.d]. No. 6338. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. TS Topkapı Sarayı- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri [TSMA.d]. No. 569, Gömlek No. 51. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr