A Folkloric Evaluation on Derviş Zaim’s Movie Devir: “Yünüm Böğet” (Washing Sheep) Festival

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 119 - 134, 01.11.2022

İmran Gündüz Alptürker

Öz

In this study, Derviş Zaim’s movie “Devir”, which is a pioneer in the search for a new language, nourished by the culture by making use of traditional practices, myths, legends, rituals and symbols has been discussed. The movie “Devir” deals with the “yünüm böğet” festival, which is one of the social practices and rituals celebrated in Burdur. “Yünüm böğet” is a traditional shepherd’s competition held in the form of a water crossing race when shepherds return from the highland with their flocks at the end of the summer, and it forms a part of practices such as “mating of sheep” and “charity campaign “Yünüm böğet is also expressed with denominations such as “give sheep bath/washing sheep”, “wool float”, “sheep float”, “sheep crossing the river”, “shepherd’s festival”. Derviş Zaim, in his movie “Devir”, focuses on the “yünüm böğet” festival and focuses on the “human nature relationship”, the “conflict of tradition and modernism”. Zaim considers representing ourselves authentically in cinema and using local tones as one of the basic requirements of deepening and self-knowledge by associating it with “freedom”. Derviş Zaim is defined as an “auteur” director who creates a pattern of meaning by constructing the language of cinema with the historical and social, myths and symbols in cultural memory and traditional arts. In the cinema literature, it is stated that “auteur” directors “seek for a style that multiplies memory, requires thinking and questioning, and raises awareness”. “Devir”, which he defines as a journey, a quest, an adventure film aiming to ask questions about how the spirit of resistance to alienation can be sustained, can be evaluated in the context of “applied folklore” due to its multi-layered content and being a “documentary-fiction” production. For this purpose, the film selected as a sample was watched from beginning to end, and scenes containing data about traditional practices, myths, beliefs and rituals were determined and analyzed. As a result of these analyzes, it has been revealed how Derviş Zaim benefited from traditional culture and practices in “Devir”, in order to create a unique language in today’s Turkish cinema. Eventually remembering the elements of common memory and their repetition within a discipline has great importance in the continuity of the social structure. It is possible to find traces of different layers and various social, historical, religious and mythological layers in ritualistic practices, which are one of the most important elements of social memory. In this context, the theoretical basis of the study was fictionalized on the concepts of “inner frame” and “outer frame” of Stanly Tambiah, and by associating the “yünüm böğet” festival and other mythical symbols in the film with the historical context in which it was produced; by evaluating the conceptualization of ritual symbols in the context of function, the dynamics of performing the ritual and the underlying symbolic meaning repertoires were tried to be revealed. In addition, Derviş Zaim’s interviews with the panels and interviews he participated in were examined with the method of netnographic analysis and it was evaluated in the context of applied folklore, since it is a film that is made with the “awareness” of recreating that myth, of kneading a tradition, of embedding a film around a myth. While 1000-2000 people attended the “yünüm böğet” festival held in Burdur Hasan Paşa before the movie, this number increased to around 4000-5000 after the movie is among the findings of Derviş Zaim. Therefore, the rejection of one-sided criteria claimed to be universal against the uniformization seen in art forms and efforts to reveal differences also contribute to cultural transmission and revitalization.

Anahtar Kelimeler

Yünüm böget, shepherd’s festival, Dervis Zaim, the movie Devir, applied folklore

Derviş Zaim’in Devir Filminin Halk Bilimi Açısından Değerlendirilmesi: Yünüm Böğet Şenliği

Öz

Bu çalışmada, geleneksel uygulamalardan, mit, menkıbe, ritüel ve sembollerden yararlanarak, kültürden beslenen, yeni bir dil arayışında öncü nitelikte çalışmalarda bulunan Türk sinemasının önemli yönetmenlerinden Derviş Zaim’in “Devir” filmi ele alınmıştır. Devir filmi, Burdur’da kutlanan toplumsal uygulama ve ritüellerden biri olan “yünüm böğet” şenliğini ele almaktadır. “Yünüm böğet” yayla döneminin ve yazın bitiminde çobanların sürüleriyle birlikte sudan geçme yarışı şeklinde düzenlenen geleneksel çoban bayramıdır ve koç katımı, saya gezme gibi uygulamaların bir halkasını oluşturmaktadır. Yünüm böğet, “yünüm beğret”, “yünüm yüzdürme”, “koyun yüzdürme”, “koyun yıkama”, “yunum bögedi”, “sudan koyun geçirme”, “çoban bayramı” gibi adlandırmalarla da ifade edilmektedir. Derviş Zaim Devir filminde, “yünüm böğet” şenliğini merkeze alarak “insan doğa ilişkisini”, “gelenek ve modernizm çatışmasını” konu edinmektedir. Zaim, sinemada otantik biçimde kendimizi temsil etmeyi, yerel tınılar kullanmayı “özgürlükle” ilişkilendirerek derinleşmenin ve kendini tanımanın temel gereklilikleri olarak değerlendirir. Derviş Zaim sinema dilini tarihsel, toplumsal olanla, kültürel bellekteki mitlerle, sembollerle ve geleneksel sanatlarla kurgulayarak anlam örüntüsü oluşturan “auteur” bir yönetmen olarak tanımlanmaktadır. Sinema literatüründe “auteur” yönetmenlerin “belleği çoğaltan, düşünce üretmeyi ve sorgulamayı gerektiren, farkındalığı arttıran bir üslup arayışına girdikleri” dile getirilmektedir. Derviş Zaim’in, yabancılaşmaya karşı direnme ruhunun nasıl devam ettirilebileceğine dair soru sormayı amaçlayan; bir yolculuk, bir arayış, bir serüven filmi olarak tanımladığı “Devir” filmi, çok katmanlı içeriği ve “belgesel-kurgu” bir yapım olması nedeniyle “uygulamalı halk bilimi” bağlamında değerlendirilebilir. Bu amaçla örneklem olarak seçilen “Devir” filmi izlenerek geleneksel uygulamalar, mitler, inanışlar ve ritüellerle ilgili veriler içeren sahnelerin analizleri yapılmıştır. Bu analizler neticesinde Derviş Zaim’in, “Devir”de geleneksel kültürden ve uygulamalardan “farkında olarak” yararlandığı ve Türk sinemasında özgün bir dil oluşturduğu ortaya konmuştur. Nihayetinde, toplumsal yapının sürekliliğinde ortak belleğe ait ögelerin hatırlanması ve bir disiplin çerçevesinde tekrarı büyük öneme sahiptir. Toplumsal belleğin en önemli ögelerinden olan ritüelistik uygulamalarda dinî, tarihî farklı katmanların ve çeşitli sosyal, mitolojik tabakaların izleri bulunmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın kuramsal temeli Stanly Tambiah’ın “iç çerçeve”, “dış çerçeve” kavramları üzerinden kurgulanarak film içerisinde yer alan “yünüm böğet” şenliği ve diğer mitik semboller, üretildiği tarihsel bağlamla ilişkilendiri-lerek; ritüel sembollerinin kavramsallaştırılma biçimleri işlev bağlamında değerlendirilerek, ritüelin altında yatan “sembolik anlam repertuarları” ve “icra edilme dinamikleri” çıkarılmaya çalışılmıştır. Ayrıca netrog-rafik analiz yöntemi ile Derviş Zaim’in katıldığı panel ve söyleşiler ile yaptığı röportajlar incelenerek bir geleneği ele alıp yoğurmanın, bir mitin etrafında filmi nakşetmenin o miti yeniden yaratmanın “farkındalığı” ile ortaya konulan bir film olmasından dolayı uygulamalı halk bilimi bağlamında değerlendirilmiştir. Burdur’un Hasan Paşa ilçesinde düzenlenen “yünüm böğet” şenliğine film öncesinde 1000-2000 kişi katılırken filmden sonra bu sayının 4000-5000 civarına çıktığı da Derviş Zaim’in aktardığı bulgulardandır. Dolayısıyla sanat formlarında görülen tek tipleşmenin karşısına evrensel olduğu iddia edilen tek yönlü ölçütlerin reddi ve farklılıkları ortaya koyma yolundaki çabalar kültür aktarımına ve yeniden canlandırmaya da katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yünüm böğet, çoban bayramı, Devir, Derviş Zaim, uygulamalı halk bilim

Kaynakça

• Aça, Mustafa. Dağların Efendileri Doğu Karadeniz Hayvancılık ve Çobanlık Kültürü. Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
• Akçora, Elçin. “Auteur Kuramı Perspektifinden Derviş Zaim Sineması”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ordu: Ordu Üniversitesi, 2015.
• Akpınar, Turgut. Türklerin Din ve Hukuk Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Alioğlu, Mehmet. Hz. Muhammed (S.A.S). Konya: Konevi Yayınları, 2009.
• And, Metin. Dionisos ve Anadolu Köylüsü. İstanbul: Elif Yayınları, 1962.
• Artun, Erman. “Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri - Öğretiler-Dinler”, [Erişim Tarihi: 05.01.2022], https://docplayer.biz.tr/1243560-Turklerde-islamiyet-oncesi-inanc-sistemleri-ogretiler-dinler.html
• Bayat, Fuzuli. “Türk Mitolojik Düşüncesinde Çobanlık”, Çoban Kitabı (Editör: Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi, (2011): 167-185.
• Baysal, Nagihan. “Türk Halk Kültüründe Su” Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2019.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Değimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Çoban, Vedat. “Türk Halk Kültüründe Çobanlık”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2015.
• Dalkesen, Nilgün. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”, Millî Folklor, (106-2015): 58-69.
• Derviş Zaim Sineması / Metaforik Anlatım Dili, [Erişim Tarihi: 10.01.2022], https://www.youtube.com/watch?v=AjYsm1zUQEM&t=148s&ab_channel=T%C3%BCrkiyeG%C3%B6stergebilim%C3%87evresi
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Eliade, Mircea (1994). Ebedi Dönüş Mitosu (Çev.: Ümit Altuğ). Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihi (İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi) (Çev.: Mustafa Ünal). Konya: Serhat Kitabevi, 2005.
• Ergun, Pervin. “Türk Mitolojisinde Çobanlık” Çoban Kitabı (Editör: Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi, (2011): 305-342.
• Erkan, Yusuf. “Çoban Bayramı” ATLAS, Sayı 155, Şubat 2006, 54-71.
• Ersoy, Ruhi; “Modernizm-Postmodernizm Bağlamında Geleneksel Tıp Uygulamalarının Güncelliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Millî Folklor, (101-2014): 182-192.
• Goody, Jack. “Sözlü Kültür”, Millî Folklor, (83-2009): 128-132.
• Güngör, Arif Can. “Derviş Zaim Sineması’nda Geleneksel Türk Sanatlarının Kullanılması: Filler Ve Çimen-Ebru, Cenneti Beklerken-Minyatür, Nokta-Hat”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Hakemli Dergisi, 1(38-2010): 41-64.
• Güvenç, Ahmet Özgür. Folklor ve Sinema. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020.
• Huizinga, Johan. Home Ludens Oyunun toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2006.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizim Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• İncil, İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2005.
• Karadavut, Zekeriya. “‘Kemiklerden Diriltme’ Motifinin Kaynakları ve Anadolu’daki Varyantları Üzerine” Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na 55. Yıl Armağanı. Kayseri: Bizim Gençlik Yayınları, (1994): 232-237.
• Koyuncu Okca, Ayşegül. “Çoban Bayramı: Sudan Koyun Geçirme (Denizli-Çal-Aşağıseyit)” SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 12, (Özel Sayı- 2019): 108-124.
• Kutlu, M. Muhtar. Şavaklı Türkmenlerde Göçer Hayvancılık. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1987.
• Kutlu, M. Muhtar. “Geleneksel Çoban Bayramları ve Fırat Havzasında Yaşayan İzleri” Fırat Havzası II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu 5-7 Kasım 1987 Elazığ Bildiriler (Ed.: Tuncer Gülensoy). Elazığ: Fırat Üniversitesi, (1989): 199-206.
• Küçük, Abanoz. “Sümela’nın Şifresi: Temel” Filmi Örneğinde Sinema ve Kültürel Kimliğin İfadesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (44-2016): 159-163. Metin Basat, Ezgi. Köy Seyirlik Oyunlarında İnsan, Doğa ve Topluluk İlişkisi, Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Mithat Alam; Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Film Yıllığı 2006, [Erişim Tarihi: 22.05.2014], http://www.mafm.boun.edu.tr/files/150_Zaim_Sonmez_Tutumluer.pdf
• Oğuz, Öcal (2014). “Çağdaş Kentte Bir Yeniden Canlandırma Örneği: Çiğdem Günü” Millî Folklor, (101-2014): 25-39.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi (Çev.: Sema Postacıoğlu Banon). İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Özbudun, Sibel. Ayinden Törene / Siyasal İktidarın Kurulma ve Kurumsallaşma Sürecinde Törenlerin İşlevleri. İstanbul: Anahtar Kitaplar, 1997.
• Smith, Robert Jerome. “Festival ve Kutlamalar” (Çev.: Sibel Keskin). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Sunay Çalış). Ankara: Geleneksel Yayınları, (2009): 341-350.
• Soykal Alanyalı, Feriştah. “Ana Tanrıça Kültünde Çobanlar ve Çoban Tanrılar”, Çoban Kitabı (Editör: Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi, (2011): 145-158.
• Stoeltje, Beverly. J. “Festival” (Çev.: Petek Ersoy). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. (Yay. Haz. M. Ö. Oğuz, S. Gürçayır, S. Çalış). Ankara: Geleneksel Yayınları, (2009): 334-340.
• Tambiah, S. J. “The Magical Power of Words”, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. June, Vol. 3, No. 2, (1968): 175-208.
• Tarama Sözlüğü I. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1995.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati C. 1. İstanbul: Simurg Yayıncılık, 2002.
• Türkçe Sözlük C. 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Turner, Victor. Ritüeller - Yapı ve Anti-Yapı. (Çev.: Nur Küçük). İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
• URL 1: Zaim, Derviş; https://www.derviszaim.com/film/devir/ [Erişim Tarihi: 20.12.2021].
• URL 2: http://www.sinematurk.com/film/48099-devir/#, [Erişim Tarihi: 15.03.2022].
• URL 3: http://yesilgazete.org/blog/2012/09/22/dervis-zaimden-tabiatin-donguselligine-dair-devir/, [Erişim Tarihi: 15.05.2014].
• URL 4: http://www.derviszaim.com/dervis-zaim-deviri-cekerken-yazdim/ [Erişim Tarihi: 18.05.2014].
• URL 5: BİSAV TV. Derviş Zaim | Belgesel ile Kurmaca Arasında: “Devir” [Erişim Tarihi: 10.01.2022], https://www.youtube.com/watch?v=qckWfiObfh4
• URL 6: Kayacan, İsa; Burdur-Tefenni Hasanpaşa’da Yünüm Böğet Şenlikleri, http://isakayacan.blogspot.com.tr/2009_10_01_archive.html, [Erişim Tarihi: 15.03.2022].
• URL 7: Adetlerimiz, Geleneklerimiz ve Göreneklerimiz, Koyun Yıkama (Böğet),[Erişim Tarihi: 27.05.2014], http://www.hasanpasa-bld.gov.tr/page.php?ID=21
• URL 8: Taşçıyan, Alin; Toprak ve Koyun, Gerisi Oyun, [Erişim Tarihi: 25.01.2014], http://yesilgazete.org/blog/2014/01/25/toprak-ve-koyun-gerisi-oyun-alin-tasciyan/
• URL 9: İsa’nın Tanrı Kuzusu Olması Ne Anlama Gelir? [Erişim Tarihi: 15.03.2022], http://www.gotquestions.org/Turkce/Isa-Tanri-Kuzusu.html
• URL 10: Fark Var!: Ayet Ayet Titus'a Mektubu. Yaşam Kilisesi, 2013, [Erişim Tarihi: 15.03.2022], http://hristiyankitaplar.com/tr/kitaplar/fark-var
• URL 11: Aşar, Ceyda; [Erişim Tarihi: 15.03.2022], http://numanserteli.blogspot.com.tr/2013/05/haberrop-dervis- zaim-devire-dair.html
• URL 12: https://www.derviszaim.com/oduller/ [Erişim Tarihi: 15.03.2022].
• URL 13: Yusuf Erkan, Çobanların Bayramı, [Erişim Tarihi: 15.03.2022], http://www.postseyyah.com/cobanlarin-bayrami/
• URL 14: Toprak, Okan. Gelenekle Modernite Arasında, [Erişim Tarihi: 25.12.2021] http://www.antraktsinema.com/makale.php?id=234
• Üçer, Müjgan. “Sivas Yöresinde Geyikle İlgili Halk İnançları”, Geyik Kitabı (Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Erkan Demir). İstanbul: Kitabevi, (2013): 5-26.
• Wing Önder, Sylvia. Bizim Burada Mikrop Olmaz Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Zaim, Derviş yön. Devir. Sen. Derviş Zaim, Kurgu. Aylin Zoi Tinel. Oyun. Ali Özel, Mustafa Salman, Ramazan Bayar. Yapımcı Derviş Zaim, 2013.