Türk Dünyası Geleneksel Oyunlarından “Mor Menekşe”nin Sözel Dokusu ve Oynanışında Mitoloji ve Hayat

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 83 - 94, 01.11.2022

Seçkin Sarpkaya

Öz

Geleneksel oyunlar insanlığın tarih sahnesindeki başlangıcından beri kültürün temel ögeleri arasındadır. Oyunun fiziksel, biyolojik, bireysel, toplumsal ve kültürel tarafları vardır. Birçok oyunun kökeninde ritüeller, merasimler ve uygulamalar vardır. Oyunların sözel dokularında mitik ögeler görülmektedir. Oyunların bu özellikleri zaman içinde gizlenmiş, her bir oyun eylemi sadece birer oyun olarak özellikle çocukların geleneksel dünyasında ve sosyokültürel yapısında yaşamaya devam etmiştir. Bunun yanında bazı oyun örneklerinde, oyunların oynanışı mitik ögelerle benzer nitelikler sergiler ve mitolojiyi canlandırır. Tüm bu özellikleriyle oyun gündelik hayatın dışında fakat gündelik hayata yönelik işlevleri bulunan kültürel bir olgudur. Geleneksel oyunlar, o oyunu kendine ait kabul edip oynayan topluluğun mitik birikimini ve düşünce tarzını gerçek yaşama yönelik biçimde bünyesinde barındırmaktadır. Bir oyunun mitik özellikleri ve oynanışının işlevsel açıdan yorumlanması oyunun bütüncül olarak ne anlama geldiğini gösterecektir. Oyunların bu özellikleri Türk dünyası geleneksel oyunlarında da kendini göstermektedir. Bu özelliklerin gösterilmesi ve sergilenmesi açısından bu makalede “Mor Menekşe” inceleme malzemesi seçilmiş, sözel dokusu ve oynanışı mit ve hayat ilişkisi bağlamında işlevsel olarak incelenmiştir. İlk olarak geleneksel oyunların mitik özellikleri ile hayata dair nitelikleri belirtilmiş; ardından Türk dünyası geleneksel oyunlarından “Mor Menekşe”nin genel özelliklerine kısaca değinilip sözel dokusuyla ilgili bilgi verilmiştir. Daha sonra oyunun sözel dokusunun Türk mitik tasavvuruna göre özellikleri belirtilmiştir. “Mor Menekşe” oyununun oyun içi tekerlemesinin Türk mitolojisinin doğa ve evrene dair görüşlerini taşıdığı, bitkilerle ve ağaç kültüyle ilgili özelliklere sahip olduğu belirtilmiş, oyunun sözel dokusunun Türk mitolojisindeki doğa, yaşam, birlik, beraberlik, bolluk ve bereket ile kaos ve kozmos sembolizmine sahip olduğu gösterilmiştir. Ardından oyunun oynanışı hakkında bilgi verilip özellikleri yorumlanmış, bu yorumlamada oyun, birey ve toplum ilişkisinde ele alınarak oyundan hareketle bireyin kendini kanıtlaması, grup aidiyeti, grupla iş birliği, toplumsal gruplar arası ilişkiler irdelenmiş ve sembolik bir kaos ve kozmos incelemesi yapılmıştır. Oyunun sözel dokusunda yer alan tekerlemenin mitik arka planı hayatla ilgilidir. Oyunun oynanışı da oyuncu için bir hayat provası niteliğindedir. Bu sebeple sözel dokudaki mitik anlam ve oyunun eylemlerindeki gerçek hareketlerin yorumu birlikte düşünülmüştür. Oyun, sözel doku ve oynanış olmak üzere söz ve harekete dayalı iki kısımda incelenmiştir. Sözel dokuda ve oynanıştaki özellikler belirlenirken her aşamada düzenin kurulması ve bozulması olarak tanımlanabilecek “mikro-kozmos” ve “mikro-kaos” ifadeleriyle adlandırabileceğimiz durumlara bağlı olarak tasnif edilmiştir. Oyunun söz ve hareket özellikleri düzenin kurulması ve bozulmasıyla ve mitik anlamla ilişkili değerlendirilmiştir. Sonuç olarak oyunun Türk mitolojisindeki hayatla ve doğayla ilgili bilgiyi sözel dokusunda ve oynanışında gösterdiği ve oyunun Türk kültüründeki birikimle işlevsel olarak insanı, bireysel ve toplumsal bütünlük bakımından hayata hazırlama özelliği incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Oyun, sözel doku, oynanış, mitoloji, hayat

Mythology and Life in Verbal Texture and Gameplay of “Mor Menekşe”, Turkic World’s Traditional Game

Öz

Traditional games have been among the basic elements of culture since the beginning of human history. Games have physical, biological, individual, social, and cultural aspects. At the origin of many games, there are rituals, ceremonies, and practices. Mythic elements can be seen through the verbal textures of the games. These features of the games have been remained in the background over time, and each game action has continued to exist as just a game, especially in the traditional world and socio-cultural structure of children. In addition, in some traditional games, the gameplay exhibits similar qualities with the mythical elements and revives the mythology. With all these features, the game is a cultural phenomenon that located outside of daily life but has functions for daily life. Traditional games embody the mythical accumulation and way of thinking of the community that accepts and plays that game as their own, in a way that is oriented towards real life. The mythical features of a play and functional interpretation of gameplay will show what the play means. These features of the games also stand out in the traditional games of the Turkic World. In this article, "Mor Menekşe, was chosen as the paradigm in terms of showing and exhibiting these features. The verbal texture and gameplay of the game were functionally examined within the context of myth and life. Firstly, the mythological origin and features, and life-related qualities of traditional games are stated. Then, the general features of “Mor Menekşe” were briefly mentioned and information about its verbal texture were given. Later, the features of the verbal texture of the game were specified in accordance with the Turkish mythical thought. In this paper, it is stated that the in-game rhyme of the “Mor Menekşe” game carries the views on nature and the universe of Turkish mythology, and it is stated that “Mor Menekşe” game has a symbolism related to plants and tree cult, and the verbal texture of the game has the symbolism of nature, life, unity, togetherness, abundance and fertility, chaos, and cosmos. Then, information about gameplay were given and examined, and through examination process, the game was handled in the relationship between the individual and the society, and based on the game, the individual's self-proofing, group belonging, cooperation with the group, relations between social groups were examined and a symbolic analysis of chaos and cosmos was conduct-ed. The mythical background of the game’s rhyme that function as battle of words in the verbal texture of the play is about life. And the gameplay is a rehearsal for the player's life. For this reason, the mythical meaning in the verbal texture and the interpretation of the real movements in the actions of the play were considered non-separate. The game has been analyzed in two parts, which are verbal texture and game-play, based on word and action. While determining the features in the verbal texture and gameplay, it has been classified depending on the situations that we can call "micro-cosmos" and "micro-chaos", which can be defined as the establishment and disruption of order at every stage. These features in the parts of the play depending on the word and movement have been associated with the establishment and disruption of the order, and have also been evaluated in relation to the mythical meaning. As a result, the game, shows the knowledge about life and nature in Turkish mythology both in its verbal texture and in its gameplay, and that the game is a rehearsal that functionally prepares people for life in terms of individual and social integrity with an accumulation that in Turkish culture.

Anahtar Kelimeler

Game, verbal texture, gameplay, mythology, life

Kaynakça

• Abdulmajeed, Sawash M. AL. D. Irak Türkmenlerinde Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2010.
• And, Metin. Oyun ve Bügü – Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Ayvazoğlu, Beşir. Güller Kitabı Türk Çiçek Kültürü Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
• Bayar Çelebi, Didem. Türkiye ve Azerbaycan’daki Çocuk Oyunları ve Oyuncaklarının Karşılaştırmalı İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Üniversitesi, 2007.
• Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). Ankara: BilgeSu, 2015.
• ¬¬——.100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
• Bozdemir, Osman. Harmanbiş: Çocukluğumuzun Oyunlarını Unutmayalım. Konya: Damla Ofset, 2018.
• Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. Çev. Sabri Gülsel. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
• Dilek, İbrahim. “Altaylardan Anadolu’ya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ed. Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2008: 628-635.
• Dundes, Alan. “On Game Morphology: A Study of the Structure of Non-Verbal Folklore”. The Mea-ning of Folklore: The Analytical Essays of Alan Dundes. Ed. Simon J. Bronner. 154-163. Utah: Utah University Press, 2007: 154-163.
• Durand, Gilbert. Sembolik İmgelem. Çev. Ayşe Meral. İstanbul: İnsan Yayınları, 1993.
• Dursun, Aysun. Oyun Kültür Benlik Türk Halk Kültüründe Geleneğin “Temsil”leri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2021.
• Duymaz, Ali. İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Emiroğlu, Kudret ve Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Ergun, Pervin. Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKM, 2017.
• Fedakâr, Pınar ve Şarman Korkutan, Selnur. “Seferihisar Geleneksel Çocuk Oyunlarının Yapısal Analizi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25/1 (2016): 366-374.
• Ferehmendî, Ehed. “Oyunlar”. Azerbaycan Elbilimi Dergisi 14-15 (2009): 5-20.
• Fried, Jerome. “Games”. Funk & Wagnalls Standart Dictionary of Folklore, Mythology and Legend. Ed. Maria Leach & Jerome Fried. San Francisco: HarperCollins, 1954: 431-439.
• Gafarlı, Ramazan, haz. Azerbaycan-Uşaq Folkloru (Metn). Bakü: Ağrıdağ Neşriyyatı, 2011.
• Georges, Robert A. “Eğlence ve Oyunlar”. Çev. Derya Filiz Korkmaz. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. Haz. M. Öcal Oğuz ve diğerleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2015: 322-333. Grider, Sylvia A. “Çocuk Folkloru Üzerine”. Çev. Erkan Aslan. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 4. Haz. M. Öcal Oğuz ve diğerleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2019: 319-325. Huizinga, Johan. Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2006.
• Karğın, Dilek. Şanlıurfa İli ve Çevresi Çocuk Oyunları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi, 2018.
• Keskin, Ahmet. Özbek Çocuk Folklorunda Türler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2009.
• Nussipkhan, Gulnaz. Kazak Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nev-şehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2021.
• Onur, Bekir ve Güney, Neslihan, haz. Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2002.
• Özdemir, Nebi. Türk Çocuk Oyunları 2 Cilt. Ankara: Akçağ, 2006.
• Özhan, Mevlüt ve Muradoğlu, Malik. Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1997.
• Özhan, Mevlüt. Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü. Ankara: Feryal Matbaası, 1997.
• Propp, Vladimir . Masalın Biçimbilimi ve “Olağanüstü Masalların Dönüşümleri” Çev. Rifat, M & Rifat, S. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
• Rodari, Gianni. Düş Kurma Kuralları. Çev. Ayhan Akbaş. İstanbul: Epsilon Yayınevi, 2018.
• Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Sarpkaya, Seçkin. “Mor Menekşe Oyunu”. Geleneksel Sporlar ve Oyunlar Ansiklopedisi. 2022.https://encyclopedia.worldethnosport.org/spor-detay/mor-menekse-oyunu Erişim Tarihi: 29.03.2022
• Sarpkaya, Seçkin. Bir Var İdi Bir Yok İdi, Tebriz Türk Masalları Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Segal, Robert A. Mit. Çev. Nursu Özge. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2012.
• Supataeva, Shadmanai. Kırgız Türklerinde Çocuk Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2019.
• Şarman, Aliye Selnur. Seferihisar Geleneksel Çocuk Oyunları ve Oyuncakları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2015.
• Taşbaş, Erhan ve Maratkızı, Aymira. “Kırgız Ulusal Oyunları”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi 2/1 (2010): 221-243.
• Turgut, M. Ebru. Elazığ Çocuk Oyunlarının Halk Bilimi Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2005.
• Van Gennep, Arnold. Folklor. Çev. Pertev Naili Boratav. Ankara: Ulus Basımevi, 1939.
• Yazıcı Ersoy, Habibe. “Başkurt Çocuk Oyunları”. Millî Folklor 22/86 (2010): 75-86.