Konut ve Kültür İlişkisi Bağlamında Gaziantep Geleneksel Konutunda Üretimin Mekâna Yansıması

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 173 - 189, 01.11.2022

Onur Erman , Leyla Figen Geyyas

Öz

Konut ve barınma olgusu, insan varlığının en belirgin temsili olarak, tarihsel, sosyal, kültürel odaklı pek çok çalışmanın konusu olmuştur. Konutu, kültür zemininde merkezine alan çalışmaların ilgisi, konut mekânın bir kültür bileşeni olmasına, maddi ve manevi kültürel değerlerin mekânda vücut bulmasına bağlanabilir. Bu çalışmada ise konutun kültürle ilişkisi, geleneksel konutun mekânsal özelliklerinin geleneksel üretimle olan ilişkisi bağlamında ele alınmıştır. Çalışma, geleneksel Gaziantep evi aracılığıyla, geleneksel yaşam kültürünün konut mekânının biçimlenişine etkisini, üretim ve mekân ilişkisi yardımıyla değerlendirmeyi amaçlamıştır. Gaziantep’in oldukça zengin, çeşitliliğiyle dikkat çeken, hemşerilik bilinciyle korunan ve sürdürülmeye çalışılan kültürel değerleri, kentin çalışma alanı olarak seçilmesinde etken olmuştur. Kentin geçmişinde tarıma dayalı üretimle birlikte çeşitli el sanatlarının ve dokumacılık üretiminin geliştiği ve ticaretinin yaygınlaştığı bilgisinden hareketle özellikle tarımsal ve el sanatlarına dair üretimin geleneksel konut mekânındaki izleri aranmaya ve konut kullanımındaki etkisi belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece geleneksel konutun bir üretim mekânı olarak tartışılması ve üretim kültürünün konut mekânının biçimlenişine etkisinin sorgulanması hedeflenmiştir. Belirlenen amaç doğrultusunda öncelikle kültür kavramına, konut ve kültür ilişkisine değinilmiş ve Gaziantep kentinin tarihçesine yer verilmiştir. Ardından Gaziantep evinin üretimle olan ilişkisini değerlendirmek maksadıyla, yörenin geleneksel üretim unsurları tespit edilmiş, el sanatları ustalarıyla sözlü görüşmeler yapılmış, seçilen geleneksel konut örneklerinde yapılan yerinde tespit ve gözlem çalışmalarıyla geleneksel üretime dair izler, unsurlar ve alanlar belirlenmeye çalışılmıştır. Tespit çalışmasında geleneksel üretimin mekanla ilişkisini anlayabilmek için konutta kullanım alanları konut içi ve konut dışı mekânlar olarak gruplanmıştır. Bu gruplamaya göre Geleneksel Gaziantep evinde konut içi mekânlar odalar ve livan-eyvan, konut dışı mekânlar ise hayat, mutfak-ocaklık, mağara-kiler-hazna olarak ayrılmıştır. Ulaşılan sonuçlar, geleneksel Gaziantep evinin, çok katmanlı ve çok fonksiyonlu mekân kullanımıyla, Türk evinin karakteristik özelliklerine sahip olduğunu göstermektedir. Yanı sıra Türk evinde sürdürülen ataerkil aile yaşantısının izleri Gaziantep geleneksel evinde belirgin biçimde izlenebilmektedir. Çalışmada, Geleneksel Gaziantep evinin bir üretim mekânı olduğu, günümüzde fabrikalarda gerçekleştirilen üretimlerin bir bölümünün geleneksel konutta gerçekleştirildiği, bunlara ek olarak üretimin niteliğine bağlı olmakla birlikte, konutun hemen hemen tüm mekânlarının, geleneksel üretimin bir aşamasında etkin rol aldığı sonucuna varılmıştır. Ayrıca üretimde kullanılan tabaka, sal teknesi, gane gibi mekân bileşenlerinin ve dokuma tezgâhı gibi donatıların da konut alanlarında yer aldığı belirlenmiştir. Sonuçlar, evin geleneksel yaşamın bir uzantısı olduğunu, evin bir barınak, bir dinlenme ve güne hazırlık mekânı olmanın ötesinde, yaşantının kendisini barındırdığı, kışı geçirmek için gıdanın üretildiği, sermek için kilimin örüldüğü, giyilmek için kumaşın dokunduğu, misafirin ağırlandığı, düğün ve eğlencenin yapıldığı yer olduğunu işaret etmektedir. Bu açıdan geleneksel konutun, yaşam kültürünün bir yansıması olduğu, yaşantının gerektirdiği ihtiyaçları karşılamak amacıyla üretim mekânı olarak biçimlendiği belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Geleneksel konut, Konut kültürü, Geleneksel üretim, Türk evi, Gaziantep

The Reflection of Production on Space in Gaziantep Traditional Housing in the Context of the Relationship Between Housing and Culture

Öz

The phenomenon of housing and accommodation, as the most prominent representation of human existence, has been the subject of many historical, social and cultural-oriented studies. The reason for the interest of the studies that put the housing to its center on the cultural context can be attributed to the fact that the housing space is a cultural component and the material and nonmaterial cultural values come into being in the space. In this study, it is aimed to evaluate the relationship of housing with culture in the context of the relation of spatial characteristics of traditional house with the traditional production. The study aims to examine the effects of the traditional living culture on the formation of the housing space through the relationship between production and space in the scope of traditional Gaziantep house. The rich cultural values of Gaziantep city are noticing with its' diversity, which are protected and tried to be maintained with the awareness of citizenship, have been a factor in the selection of the city as a research area. Based on the knowledge that various handicrafts and weaving production developed and trade became widespread with agriculture-based production in the past of the city, the traces of agricultural and handicraft production in the traditional housing space were tried to be sought and the effect on housing use was determined. In this manner the traces of traditional life in the city, especially agricultural production and handicraft, in the traditional housing space were searched and the effect on the formation of the housing scheme was tried to be determined. Thus, it is aimed to discuss the traditional house as a production space and the effect of production culture on the formation of the housing space. In line with the purposes of the study, the concept of culture and its relationship with housing was mentioned and the history of Gaziantep city was given briefly. In order to evaluate the relationship of the traditional house with production, the traditional production elements of the region were determined, oral interviews with the handicraft masters of the region were made and on-site observations were realized. In the study, the areas in the traditional house are grouped as indoor residential used and outside residential used spaces. According to this grouping, in the traditional Gaziantep house, indoor spaces are divided into rooms and livan-eyvan, and non-residential use spaces are divided into hayat, kitchen-ocaklik, cave-kiler-hazna. The result shows that the traditional Gaziantep house has the characteristics of a Turkish house with its multi-layered and multi-functional use of space. In addition, the traces of the patriarchal family life in the Turkish house can be observed in the traditional Gaziantep house. In addition, it has been determined that spatial components such as tabaka, sal basin, gane, and equipment such as hand loom used in production are also located in the traditional housing space. It has been determined that some of the productions carried out in the factories recently are carried out in the traditional housing in the past, and in this respect almost all spaces of the house take an active role in one of the phases of traditional production. The results revealed that the house is an extension of the traditional life, it is not only a shelter or a place of rest and preparation for the day, but also it is a place where food is produced for the winter times, and the fabric is woven to be worn. It is also a place where the guests are hosted or a wedding and entertainment is held. In this respect, it has been determined that traditional house is a reflection of the living culture, and formed as a production space in order to meet the needs of life.

Anahtar Kelimeler

Traditional housing, housing culture, traditional production, Turkish house, Gaziantep

Kaynakça

• Altman, Irwin ve Martin M., Chemers. Culture and Environment. California: Thomson Brooks/Cole Publishing, 1980.
• Atalar, Ali. Osmanlı Dönemi Antep Evleri. İstanbul: Merinos Halı A. Ş., 2004.
• Banham, Reyner. The Architecture of the Well-Tempered Environment. Londra: Architectural Press, 1969.
• Bozkurt, Mehmet Fatih. Anılarıyla Ahmet Yıldırımdemir Yaşadığım Gaziantep Meslekler ve Esnaflıktan Sanayiye Geçiş. Gaziantep: Uğur Etiket Ambalaj Matbaa, 2016.
• Bozkurt, Selvinaz Gülçin ve Hakan, Altınçekiç. “Anadolu’da Geleneksel Konut ve Avluların Özellikleri ile Tarihsel Gelişiminin Safranbolu Evleri Örneğinde İrdelenmesi”. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. C.63, S.1. İstanbul 2013. s.69-91.
• Dik, Güneş. “Kültür Varlığı Sivil Mimarlık Ürünlerinde İşlev Değişikliklerı̇ Sonucu Ortaya Çıkan Sorunlar “Gaziantep Merkezi̇ Örneği”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi, 2006.
• Eldem, S. Hakkı. Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: Pulhan Matbaası, 1954.
• Erbaş, S. Sedef. “Gaziantep Evlerinin İç Mekân Tasarımı”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Atılım Üniversitesi, 2012.
• Ergeç, Rıfat. “Dülük, Kale ve Antep Şehri”. Gaziantep: Dört Yanı Dağlar Bağlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. s.31-53.
• Erman, Onur ve Kasapbaşı, Esra “Gaziantep Kent Konutunda Mekân Kurgusu Değişiminin 1960-1980 Dönemi Örneklerinde İzlenmesi.” Art-Sanat, S.14. İstanbul 2020. s.135–157. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0006
• Gaziantep.Kent.Arşivi.a.12.12.2020..<http//kentarsivi.gaziantep.bel.tr/?arama=&detayliArama=&alanSablon=&konu=Gaziantep%20Foto%C4%9Fraf%20ve%20Kartpostal&tur=&gorunum=metinYarim&sno=14#katalog|365>
• Gaziantep.Kent.Arşivi.b.12.12.2020.<http//kentarsivi.gaziantep.bel.tr/?arama=&detayliArama=&alanSablon=5&konu=Gaziantep%20Foto%C4%9Fraf%20ve%20Kartpostal&tur=Foto%C4%9Fraf&gorunum=metin&sno=1#katalog|911>
• Göyünç, Nejat. “Gaziantep Tarihi İle İlgili Bazı Notlar”. Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, 22 Ekim 1999. Gaziantep 2000. s. 45-48. İmer, Zahide. Gaziantep Yöresinde Üretilen Kutnu, Alaca Ve Meydaniye Kumaşların Bazı Teknolojik Özellikleri. Ankara: Yücel Ofset, 2001.
• Karslıgil Ünal, Gül. “Antep Evi: Günlük yaşamın özel alanı”. Dörtyanı Dağlar Bağlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. s.177-199. Köylüoğlu, Akten. Kadim Şehir Gaziantep. İzmir: Neşa Ofset, 2009.
• Kroeber, Alfred L. ve Clyde, Kluckhohn. Culture a Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge: Harvard University Printing Office, 1952.
• Kuban, Doğan. Türk Hayatlı Evi. İstanbul: Mısırlı Matbaacılık, 1995.
• Kuban, Doğan. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat, 1982.
• Küçükerman, Önder. Kendi Mekanının Arayışı İçinde Türk Evi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1985.
• Lefebvre, Henri. Everyday Life in the Modern World. Translated by Sacha Rabinovitch, NY: Harper&Row Publishers, 1971.
• Mekki, Abdulkadir. Kutnu Ustası Abdulkadir Mekki ile Söyleşi. Söyleşiyi yapan: Leyla Figen Geyyas Gören, Gaziantep, Ağustos 2020.
• Öztahtacı, Selahattin. “Kış ve Gaziantep Evleri”. Gaziantep Kültür Dergisi, C.1950-1961, Bu makale 6 Nisan 1950 tarihinde Gaziyurt Gazetesi’nde yayınlanmıştır.
• Pekdoğan, Celal. Gaziantep Ticaret Odası’nın 100 Yılı, 1898–1998. Gaziantep: Ticaret Odası Kültür Yayınları, 1999.
• Rapoport, Amos. House Form and Culture. Prentice-Hall, New Jersey: Englewood Cliffs, 1969.
• Rapoport, Amos. The Mutual Interaction of People and Their Built Environment, A Cross-Cultural Perspective. Paris: Mouton Publishers, 1976.
• Rapoport Amos. Human Aspects of Urban Form Towards a Man—Environment Approach to Urban Form and Design. Oxford: Pergamon Press, 1977.
• Rapoport, Amos. “Cross-Cultural Aspects of Environmental Design”. Environment and Culture, Edts. I. Altman, A. Rapoport, J. F. Wohlwill. Boston: Springer,1980. s.7-46
• Sarafian, Kevork. A Briefer History of Aintab: A concise history of the cultural, religious, educational, political, industrial and commercial life of the Armenians of Aintab. Boston: Union of the Armenians of Aintab, 1957.
• Soja, Edward. “The Socio-spatial Dialectic”. Annals of the Association of American Geographers. C.70, S.2, Abingdon 1980. s. 207-225.
• Şıvgın, Hale. 19. Yüzyılda Gaziantep. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1997.
• Tatlıgil, Feyza. “Gaziantep Kentinin Geleneksel Konut Dokusunun ve Sosyo-Kültürel Yapısındaki̇ Değişimin İncelenmesi̇”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, 2005.
• Tuan, Yi-Fu. Space and Place The Perspective of Experience. Londra: University of Minnesota Press, 2001.
• Turgut, Hülya. “Normative Values and Their Cultural Roots in The Traditional Turkish House”, Traditional Dwellings and Settlements Review. C.6, S.2. Oregon 1995. s.65-74.
• Türkiye.Kültür.Portalı.“Antep.Kutnu.Kumaşı”..18.11.2020.<https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/gaziantep/nealinir/kutnu-kumasi>
• Tylor, Edward Burnett. Primitive Culture Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom. Londra: J.Murray, 1871.
• Unat, Faik Reşit. Tarih Atlası. İstanbul: Kanaat Yayınları, 2016.
• Yazgan Serinkaya, Ebru. “Gaziantep Konut Mutfaklarında
Kültür İç Mekan Etkileşimi ve Gelenekselden Moderne Analitik Değerlendirme Işığında Yerleşim Önerileri”. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2016.