Şahseven Türklerinden Bilmece, Mâni ve Ninni Örnekleri

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 213 - 228, 01.11.2022

Ahmet Çam

Öz

Bilmece, mâni ve ninniler binlerce yıllık Türk kültürü içinde anonimlik şemsiyesi altında korunup günümüze kadar ulaşan sözlü kültür ürünleridir. Sosyal ve sanatsal açıdan birçok işleve sahip olan bu ürünler, ait oldukları toplumların ortak kültürel değerlerini yansıtır. Ana yurtlarından ayrılarak dünyanın çeşitli coğrafyalarına yayılan Türkler, göç ettikleri yeni yerlere maddi ve manevi kültürel ögelerini de taşımışlardır. Türk dünyası olarak bilinen bu coğrafyada, Türk kültürünün maddi ve manevi tüm unsurları ile bu unsurlara ait değerler bütünü korunup yaşatılmaktadır. Türkistan’dan Avrupa’nın içlerine, Sibirya’dan Basra Körfezi’ne uzanan oldukça geniş bir alanda izleri takip edilebilen bu ortak değerler bütünü, her coğrafyada kendine özgü bir biçim kazanmış olmasına rağmen özü itibarıyla herhangi bir değişime uğramamıştır. Bir başka deyişle, bilmece, mâni ve ninniler; Türklerin dünya görüşü, zekâ ve muhakeme gücü, estetik zevk ve algısı gibi birçok unsuru bünyesinde barındıran Türk dünyası halk edebiyatının ortak ürünleridir. Aynı zamanda sözlü kültürün de en yaygın ve zengin türlerinden olan bu ürünler, Türk dünyasında çeşitli adlarla anılmaktadır. Bilmece, mâni ve ninnilerin farklı coğrafyalarda büründükleri yeni biçimleri ve bu coğrafyalardaki yorumları ortaya çıkarmanın en önemli yolu derlemelerdir. Alan araştırmaları sayesinde Türk dünyasının kayıp veya bilinmeyen pek çok unsuru, gün yüzüne çıkmaktadır. Türk dünyası açısından en önemli coğrafyalardan biri de İran’dır. En az otuz milyon Türk’ün yaşadığı tahmin edilen İran, Türkiye’den sonra en fazla Türk nüfusunu barındıran ülke olarak öne çıkmaktadır. Ülkedeki kalabalık Türk nüfusuna rağmen Türkiye’de İran Türklüğü ve İran sahası Türk halk edebiyatı üzerine pek az çalışma yapılmıştır. İran Türk toplulukları içerisinde günümüzde göçebe veya yarı göçebe Türk kültürünü canlı bir şekilde yaşatan topluluklardan biri de Şahseven Türkleridir. Türkiye’de Şahseven Türklerinin sözlü kültür ürünleri ile ilgili doğrudan alan araştırmasına dayanan bugüne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Şahseven Türklerini oluşturan ana kitle, XVI. yüzyılın başında bu bölgeye Anadolu sahasından göç etmiştir. Göçebe yaşam tarzının doğal bir sonucu olarak Şahseven Türkleri gelişmiş bir sözlü kültür hazinesine sahiptir. Bu çalışmada ilk olarak İran’da yaşayan Şahseven Türkleri özet bilgilerle tanıtılmış ve akabinde Türk dünya-sında ortak özellikler sergileyen bilmece, mâni ve ninni gibi sözlü kültür ürünleri ile ilgili genel bilgiler verilmiştir. Bilmece, mâni ve ninni türlerine ait genel bilgiler verildikten sonra, bu türlerin Şahseven değişkesindeki kavram karşılıkları (taptapbaca/tapbaca, bayatı/buyatı, mahnı, laylay) Azerbaycan sahası göz önünde bulundurularak açıklanmıştır. Alan araştırmaları sonucunda Şahseven Türklerinden derlenen bilmece, mâni ve ninni ürünlerine ait örnekler, yapı ve konu bakımından ana hatlarıyla incelenmiş ve bu örneklerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları çalışmada sunulmuştur. Sonuç kısmında ise sunulan örneklerden hareketle Şahseven bilmece, mâni ve ninnilerine ilişkin genel bir değerlendirme yapılmış ve Şahseven Türklerindeki sözlü kültür geleneğinin zenginliğine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bilmece, mâni, ninni, İran Türkleri, Şahseven Türkleri

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Examples of Riddle, Mâni and Lullaby by Shahsavan Turks

Öz

Riddle, mâni and lullabies are oral cultural products that have survived up to the present day and have been preserved under the umbrella of anonymity in thousands of years of Turkish culture. These products, which have many social and artistic functions, reflect the common cultural values of the societies they belong to. Leaving their motherland and spreading to various geographies of the world, Turks also carried their material and spiritual cultural elements to the new places to which they migrated. In this geography known as the Turkish world, all material and spiritual elements of Turkish culture and the set of values that belong to these elements are preserved and kept alive. This common set of values, which can be traced in a wide area extending from Turkistan to the interior parts of Europe, from Siberia to the Persian Gulf, has taken a unique form in every geography, but in fact it has not undergone any changes. In other words, riddle, mâni and lullabies; The Turkish world, which includes many elements such as the worldview of the Turks, intelligence and reasoning power, aesthetic taste and perception, are the common products of folk literature. At the same time, these products, which are also one of the most common and rich types of oral culture, are known by various names in the Turkish world. The most important way to reveal the new forms of riddle, mâni and lullabies in different geographies and the interpretations in these geographies are compilations. Thanks to the field studies, many lost or unknown elements of the Turkish world come to light. One of the most important geographies for the Turkish world is Iran. Iran, where is estimated to have at least thirty million Turks, stands out as a country that hosts the most Turkish population after Turkey. Despite the crowded Turkish population in the country, few studies have been made on Iran Turkishness and Iran field of Turkish folk literature in Turkey. Among the Iranian Turkish communities, one of the communities that keep the nomadic or semi-nomadic Turkish culture alive today is the Shahsavan Turks. No study has been conducted so far, based on direct field re-search, on the oral culture products of Shahsavan Turks in Turkey. The main mass of Shahsavan Turks are constituted by those who migrated to this region from the Anatolian area at the beginning of the XVI century. As a natural result of the nomadic lifestyle, Shahsavan Turks have a developed oral culture treasury. In this study, firstly, Shahsavan Turks are introduced with summary info and afterwards, general information about oral cultural products such as riddle, mâni and lullabies which are the common features of Turkish world are shared. After general information about riddle, mâni and lullaby genres was given, the term equivalents of these genres in Shahsavan variant (taptapbaca/tapbaca, bayatı/buyatı, mahnı, laylay) were explained by taking into consideration the Azerbaijan field. As a result of field studies, examples of riddle, mâni and lullaby compiled from Shahsavan Turks were examined in terms of structure and subject, and the Turkey Turkish equivalents of these examples were presented in the study. In the conclusion part, a general evaluation of Shahsavan riddle, mâni and lullabies is carried out and attention is drawn to the richness of the oral culture tradition in Shahsavan Turks.

Anahtar Kelimeler

Riddle, mâni, lullaby, Iran Turks, Shahsavan Turks

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Aça, M. “Mani.” Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Yay. Haz. M. Öcal Oğuz-Metin Ekici. Ankara: Grafiker Yayınları, 2007: 189.
• Açıkgöz, Halil ve Günay Karaağaç. Azerbaycan Bayatıları. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
• Boratav, P. Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1988.
• Caferoğlu, Ahmet. “Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1-4, Ankara: 1958: 65-75.
• Çam, Ahmet. “Şahseven Türkçesi”. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2021.
• Çelebioğlu, Âmil. Türk Ninniler Hazinesi. İstanbul: Ülker Yayınevi, 1982.
• Çobanoğlu, Özkul. Halk Edebiyatına Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Efendiyev, Paşa. Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyatı. Bakü: Maarif Neşriyatı, 1981.
• Kaya, Doğan. Anonim Halk Şiiri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• Mirahmedov, Eziz. Edebiyatşinaslık Ansiklopedik Lügati. Bakü: Neşriyyat Poligrafiya Birliği, 1998.
• Oğuz, M. Öcal. Halk Şiirinde Tür, Şekil ve Makam. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Togan, Zeki Velidi. Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili). İstanbul: Enderun Kitabevi, 1982.