Tamada: Gelenekten Güncelliğe Türkistan’da Bir Söz Ustası

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 136, 180 - 191, 11.12.2022

Bülent Bayram

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1074386

Öz

Çarlık döneminde başlayan Rus hâkimiyeti neticesinde Rus kültürü ile tanışma, Kazak lehçesinin yazı
dili hâline gelişi, ana dilde eğitim veren kurumların ortaya çıkışı Kazaklar için yeni bir dönemin başlangıcı
kabul edilebilir. Sovyet döneminde yerleşik hayata geçişin devlet eliyle hızlandırılması, örgün eğitimin yaygınlaşması Kazak Türkçesi ve kültürü üzerindeki önemli değişiklikleri ortaya çıkarır. Bu süreç sadece sözlü gelenek üzerinde etki göstermekle kalmamış, büyük yerleşim birimlerinde Kazak Türkçesini kamusal alandan ve bazı yerlerde gündelik hayattan da silmiştir. Sovyet sonrası dönemde, Kazakistan’ın dünyaya açılma sürecini takiben Batı kültürünün de Kazak gelenek ve göreneklerine tesiri söz konusudur. Bu süreç hâlen devam etmektedir. Kazak kültürü üzerinde derin izler bırakan ve bırakmaya devam eden bu süreçlere rağmen güçlü Kazak sözlü geleneğine has söz ustalığı, modern hayatın farklı alanlarında kendisini gösterir. Kazakistan’ın güneyinde yer alan Türkistan şehri, farklı kültürel özellikleriyle dikkat çeker. Şehrin kamusal alanında ve gündelik yaşamda Kazak Türkçesinin hâkimiyeti, şehrin öne çıkan farklılıklarından biridir. Modernleşmenin hızla devam
ettiği şehirde, geleneksel kültürün pek çok unsuru modern hayata taşınmaktadır. Özellikle Kazak kültüründe
çok önemli bir yere sahip olan toy ve toyla ilgili geleneklerin modern hayatın bir parçası hâline geldiği gözlemlenmektedir. Kazakların bu tür toplantılarını yönetenlere Kazak Türkçesinde “asaba” denilir. Ancak Rusçadan alıntılanan “tamada” kelimesi bu kişi için daha yaygın kullanılmaktadır. Tamadalar, bu işi asıl meslekleri olarak yaparlar. Bazı kişiler de asıl mesleklerinin yanında ikinci bir iş olarak tamadalık yapar. Sözlü ve geleneksel kültüre hâkim olan tamadalar, toylar başta olmak üzere çeşitli vesilelerle düzenlenen toplantıları başlangıcından sonuna kadar idare etmekle yükümlüdürler. Onlar, destandan atasözü ve deyimlere kadar halk edebiyatının farklı türlerine ait malzemeyi maharetle kullanan söz ustası sunuculardır. Aynı zamanda sunumlarını daha etkili kılmak için modern hayatın getirdiği imkân ve yeniliklerden de istifade ederler. Farklı modern eğitim kurumlarından mezun olmuş bu sanatçıların icra ettikleri iş karşılığında aldıkları ücret kendilerinin tanınırlığı, ustalığı ile doğru orantılı olarak artmakta veya azalmaktadır. Makalede asaba /tamada terimleri ele alınacak; ardından tamadaların mesleği seçişleri, mesleklerinde uzmanlaşma süreçleri, repertuvarları, icra tarzları Kazak sözlü kültür geleneği çerçevesinde değerlendirilmiştir. Tamadalar, bir kültür aktarıcısı olarak irdelenmiş ve onların gelenekte var olan “jırav”, “akın” gibi söz ustalarının şehirdeki temsilcileri mi yoksa bunlardan bağımsız gelişmiş sanatçılar mı oldukları sorusuna da cevap aranmıştır. Makalede, Türkistan tamadalarının genel icra özelliklerinin tanıtılması ve işlevsel olarak incelenmesi hedeflenmektedir. Kapsamı aşmamak için art zamanlı ve eş zamanlı bir karşılaştırmaya gidilmeyecektir.

Anahtar Kelimeler

Kazak toyları, Türkistan tamadaları, asaba, toy, tamada

Tamada: A Master of Verbal Art in Turkestan from Tradition to Contemporary

Öz

As a result of the Russian domination that began during the Tsarist era; acquaintance with Russian culture,
the transformation of Kazakh into a written language, the emergence of institutions that provide education in
the mother tongue can be considered the beginning of a new era for Kazakhs. The acceleration of the transition to settled life by the state and the spread of formal education in the Soviet period reveal important changes both on Kazakh language and Kazakh culture. This process not only had an impact on the oral tradition, but also drove Kazakh language out of the public sphere and daily life in some large settlements. In the post-Soviet period, following the process of opening up to the world, Western culture also had an impact on Kazakh traditions and customs. This process is still ongoing. Despite these processes that left and continues to leave deep traces on Kazakh culture, the mastery of words unique to the strong Kazakh oral tradition shows itself in different areas of modern life. Located in the south of Kazakhstan, the city of Turkistan draws attention with its different cultural characteristics. The dominance of Kazakhs in the public space of the city and in daily life is one of the prominent differences of the city. In the city, where modernization continues rapidly, many elements of traditional culture are carried to modern life. It is observed that the wedding (toy) and the traditions related to the wedding, which have a very important place in the Kazakh culture, have become a part of modern life. Those who manage such meetings of the Kazakhs are called "asaba" in Kazakhs. But the word “tamada”, taken from Russian, is more commonly used for this person. Tamadas do this as their main occupation. Others also do that as a second job besides their main occupation. Tamadas, who have command of oral and traditional culture, are obliged to manage the meetings held on various occasions, especially for the weddings, from the beginning to the end. They are presenters who are the master of word and who skillfully use examples of different genres of folk literature, from epics to proverbs and idioms. At the same time, they take advantage of the opportunities and innovations brought by modern life to make their presentations more effective. The salary that these artists, who graduated from different modern educational institutions, receive in return for the work they perform, increases or decreases in direct proportion to their recognition and mastery. The terms asaba and tamada are discussed in this article, followed by an evaluation of the tamadas' profession of choice, process of specialization, repertory, and performance style within the context of traditional Kazakh oral culture. In order to determine if tamadas are independent artists or urban representatives of old masters of speech like jirav and akin in the city, tamadas are analyzed as a cultural transmitter. The study aims to identify the fundamental traits of the Turkestan tamadas. A diachronic and contemporaneous comparison is not made in order to stay within the bounds of the topic.

Anahtar Kelimeler

Tamadas of Turkestan, Kazakh toys, toi, tamada, asaba

Kaynakça

• Adiyeva, Pakizat Minavarkızı ve Fatma Ahsen Turan. “Kazakların Geleneksel Tiyatrosunun Baş Aktörleri Sal-Seriler”. Milli Folklor 100 (Kış 2013): 202-212.
• Alimkulov, B. ve E. Abdiramanov. Küyev Keltir, Kız Uzat, Toyıñdı Kıl. Almatı: Sanat, 2004.
• Azamat, Tileuberdi. Sal-Serılık Dastür Arkılı Etnomadeni Tarbiye Beru. Pavlodar: Kereku Yayınevi, 2008.
• Baktıgereyev, Sırım. Küyev Keltir Kız Uzat. 1992.
• Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2019.
• Ergun, Metin. Kopuz Sarını, Kazak Âşık Tarzı Şiir Geleneği Akın ve Cıravlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• İsmailov, Esmagambet. Akındar (Ozanlar). Almatı: Kazak Memlekettık Korkem Adebiyet Yayınevi, 1957.
• Kerimov, Ş. Küyev Keltir Kız Uzat. Almatı: Ana Tili, 1992.
• Qabdoldina, G., “Asaba”, Qazaqtıñ Etnografiyalıq Kategoriyalar, Uğımdar men Atavlarınıñ Destürli Jüyesi. Entsiklopediya, C. 1 (A-B), Almatı: TOO “Alem Damuw İntegratsiya, 2017, 286.
• QETS: Qazaq Edebi Tiliniñ Sözdigi, C.1. A-A (Hz. T. Januzaq, S. Omarbekov, É. Jünisbek vd.). Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Quttı Bolsın Toylarıñ!: Toy Kitabı. (Qurast. B. Saparalı, J. Dewrenbekov. Tolıqtırılıp 2-bas. Almatı: Öner, 1993.
• Reichl, Karl. Türk Boylarının Destanları -Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı-, (Çeviren Metin Ekici), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Tursınov, Edige. “Kazak Auız Adebiyetin Jasauşılardın Bayırğı Okılderi. Almatı: Ğılım Yayınevi, 1976.
• Tursınov, Edige. Vozniknovenie Baksi, Akinov, Serı i Jırau. Astana, 1999.
• Yagi, Fuki. “Transformation of musical performances at wedding ceremonies in the post-socialist period: the Kazakh tamada in Bayan-Ölgii Province, Mongolia”. Central Asian Survey Volume 39, Issue 4 (2020): 540-555.