Modern Türkiye’de Uğur Getirdiğine İnanılan Hıdırellez Parası

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 136, 205 - 214, 11.12.2022

Dinçer Lenger

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1121372

Öz

Başlangıçta asker ve memurların maaşlarını kolay bir şekilde ödemek ve kaydını daha rahat tutabilmek
için Lidyalılar tarafından Küçük Asya’da icat edilen sikke, işleri kolaylaştırdığından dolayı sonraları vergilerin
ve haraçların ödemesinde de tercih edilmeye başlanmıştır. Sikke zaman içerisinde emek ve hizmetin her türünün ve her bir mal kalemi için belirlenen ederin karşılığına dönüşür ve bu bağlamda artık değişmez temel ödeme aracıdır. Önceleri sadece değerli madenden basılırken sonradan değersiz madenden de sikke darbı paranın tanınırlığını arttırır. Gündelik yaşam içerisindeki rolü arttıkça sikkenin sosyal, kültürel, politik, dinsel ve bir o kadar da bireysel sebeplerden ötürü farklı amaçlar içinde kullanıldığı gözlemlenmiştir. En bilindik durumlar, metalinden ve formundan, üzerinde taşıdığı ikonografyadan ve yazılardan, ya da basan otoritenin kimliğinden ve gücünden dolayı paranın ideal bir koruyucuya dönüşmesi ve muska (amulet) olarak kullanımıdır. Sikkenin kemden koruyan özelliği dışında, “para parayı çeker” atasözünden de anlaşıldığı üzere ona atfedilen doğal, büyüsel ve mistik özellikler onu aynı zamanda ideal bir uğurluğa (talismana) dönüştürür. Bir sikkenin muska ya da uğurluğa dönüşüm evrelerini gözlemlemek Antik Çağdan beri ona atfedilen büyüsel özelliklerin neler olduklarını biliyor oluşumuzdan dolayı görece kolaydır ve bu durum bugün içinde para bulunan ritüelleri yorumlamamıza çok yardımcı olur. Her ne kadar sikke başlı başına pozitif güç taşıyan, bu bağlamda hem kötüden koruyan hem de bolluk ve bereket getiren olsa da her zaman bu yeterli olmamaktadır. Buna en güzel örnek de Hıdırellez parasıdır. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde kutlanan Hıdırellez ritüeli Balkanlardan Ortadoğu’ya geniş bir coğrafyada kutlanan en önemli bahar bayramlarındandır. Her yıl 5 Mayıs akşamı Hızır ile İlyas’ın buluştuğuna inanılan Hıdırellez günü bolluk, bereketle özdeştir. O günün akşamı Hızır tek tek evleri dolaşır, dilekleri kabul eder. Ona inananlar için Hızır varlığıyla doğanın yeniden canlanmasına, kurumuş olanın yeşermesine ön ayak olandır. Zor durumlarda, felaket anlarında kurtarıcı yardımcı olarak karşımıza çıkar. İnsanları sınayıp iyi ve temiz kalplileri ödüllendirir, her dokunduğuna bereket ve bolluk getirir. İşte tam da bu sonuncu özelliğinden dolayı her yıl 5 Mayıs gecesi genellikle gül dalına içinde para olan bir kırmızı kese asılır. Kimi zaman da gül dibine bırakılır. Bazen de kese yerine ağzı açık bir cüzdan, içinde para bulunan bir çanta konulur. Nadiren paraların gömüldüğü de bilinmektedir. 6 Mayıs sabah erkenden geri alınan paralar artık Hızır’ın eli değdiğinden dolayı uğurludur. Bir yıl boyunca çoğunlukla cüzdanın bir köşesinde ya da çantada saklanır. Diğer paralarla karışmasın diye genellikle üzeri kırmızı ojeyle boyanır, bezin içine dikilir, üstü bantlanır. Parayı korumaya yönelik tedbirler sahip olan özelinde oldukça bireysel eylemlerin görülmesine de yol açar. Yeni Hıdırellezle birlikte eski uğur paraları uğurluk özelliğini yitirse de çoğu zaman tercih edilen evin bir köşesinde onları muhafaza etmektir. Bu eski Hıdırellez paraları bazen denize, akarsuya atılmakta, bazen de fakire verilmekte ya da aynı sebeple yol üstünde bir yere bırakılmaktadır. Bu paraları hükmü kalmadığı için harcayan ya da tekrar uğur parasına dönüştürmek için yeni Hıdırellez’de keseye koyan da vardır. Bu çalışma göstermektedir ki Hızır’ın ve onun dokunduğu paranın uğurlu olduğuna duyulan inanç oldukça yaygındır ve cinsiyet, sınıf ayrım gözetmeksizin olgu bireyler tarafından kabul edilmekte, öğretilmekte ve yaşatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hıdırellez, uğur parası, sikke, ritüel, uğurluk

Hıdırellez Coin Believed to Bring Good Luck in Modern Turkey

Öz

Coinage was invented to easily pay the salaries of soldiers and civil servants and to keep a record of
these actions more easily. Since it facilitated the work, it has also been preferred for the payment of taxes and
tributes later. Over time, coin has turned into the equivalent of all types of labor and services and the value
determined for each item of goods, and in this context, it became an invariable basic payment instrument. While, at first, coins were minted only using precious metals, later coins were minted from worthless metals as well, and this situation increased the recognition of the coin. As its role in daily life increased, it has been observed that it is used for different purposes due to social, cultural, political, religious, and individual reasons. The most common cases are when money turns into an ideal protector and is used as an amulet. This is sometimes due to its metal, its form, sometimes to the iconography and writings it carries on it, or to the identity and power of the issuing authority. It is believed that the coin brings good luck, abundance, fertility and gives strength as well as protecting people from evil and evil eye. In addition to the physical properties of the coin, the natural magic attributed to it, as understood from the proverb "money attracts money", is also effective and turns the coin into an ideal talisman. Observing the transformation phases of a coin into an amulet or talisman is relatively easy since we know what the magical properties have been attributed to it since ancient times. This helps us interpret rituals involving money today. Although the coin owns positive power, protects people from evil and brings abundance, this is not always enough. The best example of this is the Hıdırellez money. Hıdırellez is celebrated almost everywhere in Turkey. In addition, it is one of the most significant spring holidays celebrated in a wide geography from the Balkans to the Middle East. The day of Hıdırellez, which is believed to host a meeting between Hızır and İlyas every year on the evening of May 5, is synonymous with abundance. In the evening of that day, Hızır visits the houses one by one and accepts the wishes. For those who believe in him, Hızır, with his presence, is the one who takes the lead in the revival of nature and the greening of the dried up. In difficult situations, in times of disaster, Hızır emerges as a savior and helper. He tests people, rewards the good and purehearted, and brings blessings and abundance to everything he touches. It is precisely because of this last feature that a red purse containing money is usually hung on the rose branch on the night of May 5 every year. Sometimes this pouch is left at the bottom of the rose. Sometimes, instead of a purse, an open wallet or a purse with money is put. Although rare, coins are also known to be buried. The money taken back early in the morning of May 6 is now lucky because Hızır’s hand has touched it. It is stored for a year. it is mostly stored in a corner of the wallet or in a bag. In order not to mix with other coins, it is usually either painted with red nail polish, sewn into a cloth, or taped over. Measures to protect money also led to the appearance of individual actions. With the new Hıdırellez, old lucky coins lose their talisman feature. However, they are often kept in a corner of the house. These old coins are sometimes thrown into the sea, running water, and sometimes given to the poor or left somewhere on the road for the same reason. There are also those who spend the money because they are out of date or put them in a purse in the new Hıdırellez to turn them into lucky money again. This study shows that the belief that Hızır and the money he touched are auspicious is quite common. The phenomenon is accepted, taught, and kept alive by individuals regardless of gender or class.

Anahtar Kelimeler

Hıdırellez, lucky money, coin, rituel, talisman

Kaynakça

• Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri (Ed. K .Arısan – D. Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Acıpayamlı, Orhan, “Türkiye’de Bahar Bayramı: Hıdırellez”, Antropoloji 8, 1974, 21-25.
• Aktürk, Sema, Türkiye’de Hıdırellez Etrafında Oluşan Folklorik Unsurlar Üzerine Bir İnceleme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Artun, Erman, “Tekirdağ’da Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 1-23.
• Aytaş, Gıyasettin, “Türklerin Hıdırellez Kutlamalarında Motif Değerler ve Kültürel Kodlar”, V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyumu 2017, Bildiri Kitabı, cilt 1, Ankara, 2018, 62-71.
• Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Boratav, Pertev Naili, “Türklerde Hızır”, İslam Ansiklopedisi, 5/1. Cilt, Eskişehir, 1997, 462-471.
• Cingöz, Meltem Emine, “Eskişehir'de Hıdırellez Kutlamaları”, Milli Kültür 72, 1990, 6-8.
• Cingöz, Meltem Emine, “Tokat’ta Hıdırellez”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 43-51.
• Çelepi, Mehmet Surur, “Hatay’da Hızır İnanışları”, Turkish Studies 4/3, 2009, 532-549.
• Çelik, Hülya, “Gaziantep’te Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler: 1990 Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 71-75.
• Çelik, Çetin, “Edirne ve çevresinde Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler: 1990 Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 53-70.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Ankara: Akçağ, 2003.
• Doyen, Jean Marc, “Entre Amulettes et Talismans, les Monnaies Trouées: ce qui se cache sous les apparence”, JAN 3, 2103, 1-39.
• Gorini, Giovanni, “La piece comme blason ou talisman – Fonctions paramonétaires de la monnaie: Aspects de la monnaie”, Diogene 101-102, 1978, s. 76-97.
• Hasluck, Frederick William, “The Levantine Coinage”, NC, 1(1/2), 1921, 39-91.
• Hasluck, Margareth Masson, “The Basil-Cake of the Greek New Year”, Folklore, 1927, 143-177.
• Hasluck, Frederick William. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I, İstanbul: Ayrıntı, 2012.
• Hasluck, Frederick William. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II, İstanbul: Ayrıntı, 2013.
• Kahveci, Mücella, “Muğla’da Hıdırellez”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 77-81.
• Karabulut, Nilgün, “Çankırı’da Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 83-92.
• Köksal, Hasan. “İzmir’de Hıdırellez”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 105-112.
• Lenger, Dinçer Savaş, “Antik çağda sikkenin amulet ve talisman olarak kullanımı”, MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 16(3), 2018, 317-326.
• Lenger, Dinçer Savaş, “Ödeme aracı olan sikkenin kemden kötüden koruyan amulete dönüşümünde kültürel dinamikler”, Sosyal Bilimlerde Yaklaşımlar, Yönelimler, Yeni Boyutlar, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2021, 341-359.
• Meydan, Filiz, “Kütahya’da Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990: Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara: Neyir Matbaası, 1990, 113-121. Mozzani, Éloïse, Le livre des superstitions. Mythes, croyances et legendes, Paris: Robert Laffont, 1995.
• Ocak, Ahmet Yaşar, İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi, 1990.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XIII.-XV. Yüzyıllarda Anadolu'da Türk-Hıristiyan Dını Etkilesimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”, Belleten 1991, Cilt 55 - Sayı 214, 1991, 661-674 .
• Paine, Sheila, Amulets: A world of secret powers, charms and magic, London: Thames&Hudson, 2004.
• Pera, Rossella, “La Moneta antica come talismano”, RIN 95, 1993, 345-361.
• Perassi, Claudia, “Monete amuleto e monete talismano. Fonti scritte, indizi, realia per l’eta romana”, NAC 50, 2011, 223- 274.
• Thierry, François, Amulettes et Talismans de la Chine Ancienne, Paris: CNRS Editions, 2021.
• Turan, Fatma Ahsen, “Anadolu'daki Hıdırellez Kutlamalarına Dair İnanmalar, Ritüeller, Yasaklar ve Yaptırımlar”, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırma Dergisi 2, 2008, 91-100.
• Uca, Alaattin, “Türk Toplumunda Hıdrellez II” , A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 2007, 251-284.
• Vryonis, Speros, Küçük Asya’da Ortaçağ Hellenizminin çöküşü ve 11. Yüzyıldan başlayarak 15. Yüzyıla kadar İslamlaşma, İstanbul: Kalkedon, 2020.
• Webster, Richard, The Encyclopedia of Superstitions, Woodbury: Llewellyn 2008.
• Uraz, Murat, “Hıdırellez ve Hızır ve İlyas”, Türk Folklor Araştırmaları, 29, C. 18, S. 346, 1978, s. 8311-8315.