Romantik Eşkıyalar: Türk Kültüründe Zeybek/Efe Geleneğinin Edebî Temsilleri Üzerine Bir Değersöküm Denemesi

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 136, 140 - 153, 11.12.2022

Murat Lüleci

https://doi.org/10.58242/millifolklor.974111

Öz

Tarihinde pek çok kültüre beşiklik etmiş Anadolu’da eşkıyalık geleneği önemli bir yer tutar. Ortaçağ’daki
Alperen tipinin Anadolu’daki son halkalarından biri olarak kabul edilen zeybekler/efeler, kendilerine ait gelenek
ve ritüelleriyle yüzyıllardır varlıklarını sürdürmektedir. Türk köylüsünün sembolü olarak da kabul edilen ve
içlerinde zaman zaman eşkıya olarak adlandırılabilecek yapıda grupların oluştuğu zeybekler/efeler, son yıllarda Eric Hobsbawm’ın sosyal eşkıyalık kavramı üzerinden temellendirilmektedir. Oysa Hobsbawm’ın sosyal eşkıyalık tanımında yer alan özgürlük, kahramanlık, adalet ve yardımseverlik, sınıfsal birer kategori olmaktan çok bir değer alanına karşılık gelmektedir. Zeybekler/efeler Batı-dışı modernleşmenin örneklerinden biri olan Türk tarihinde, devletin sağlayamadığı otorite boşluğundan doğan alanı doldurmak gibi bir işlev yerine getirmişlerdir. Modern dünyanın değerlerinin etkisiyle toplumda bir tür kültürel şizofreni yaşanmıştır. Çünkü modernite, yalnızca bir ekonomik gelişmeye değil, özellikle Batı-dışı toplumlarda toplumun kolektif bilincinde travmatik bir değer yitimine yol açmıştır. Bu değer yitimi, devlet otoritesiyle özellikle köylü sınıfı arasında bir değer boşluğunun ortaya çıkmasına yol açmış, zeybek/efe geleneği de belirli bir ölçekte bu boşluğun içini dolduran bir yapıya dönüşmüştür. Bu durum, Doğu ile Batı arasında kalan toplumun bir yandan modernleşme deneyimini yaşaması diğer yandan geleneği devam ettirmek istemesinden kaynaklanan bir travmatik hâl olarak ortaya çıkmış; Doğu ile Batı arasında sıkışıp kalan ve bir tür kültürel şizofreni yaşayan bireyde, değerler dünyasının kesintiye uğradığı algısı ön plana çıkmıştır. Bu travmanın yarattığı ontik boşluk, bazı gruplarca değerler aracılığıyla doldurulmuştur. Sözü edilen kültürel değerlerin edebî temsillerine bakıldığında, zeybeklerin/efelerin öncelikli olarak adaleti tesis edici bir işlev yüklendikleri anlaşılmaktadır. İkinci olarak zeybekler/efeler geleneksel kültürü devam ettirerek inancı korumakta, böylece halkın sembolik değer alanlarıyla örtüşen bir zemine yaslanmaktadır. Son olarak zeybeklerin/efelerin geleneksel toplumlara özgü töre, kahramanlık ve cömertlik gibi değerleri temsil ettikleri anlaşılmaktadır. Bu çalışmada zeybeklerin/efelerin hangi değer alanlarını doldurduğunun ortaya konabilmesi için Türk modernleşme süreci bir kırılma noktası olarak ele alınmış; bu kırılma noktasının öncesi ve sonrasında geçerli kültürel metaforlar tespit edilmiş ve ardından kültürel değerlerin edebî temsilleri incelenmiştir. Zeybeklerin sahip olduğu olumlu imajın geleneksel değerlerin temsiliyle yakından ilgisi bulunmaktadır. Bu nedenle değerler üzerinden yapılacak bir okuma Türk kültüründe zeybek/efe geleneğinin anlamlandırılmasında önemli sonuçlar ortaya koyabilecektir. Bu çalışmada Kantarağasızâde Ömer Selahaddin’in Âdil Mevlâ (1927), Sabahattin Ali’nin Kuyucaklı Yusuf (1937) ve Yaşar Kemal’in Çakırcalı Efe (1972) romanlarında değersöküm gerçekleştirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Zeybek/Efe, değer, kültürel metafor, modernite, kültürel şizofreni

Romantic Bandits: A Devaluative Attempt on the Literary Representations of Zeibek/Efe Tradition in Turkish Culture

Öz

Banditry has an important place in Anatolia, which has been the cradle of many cultures. Zeibeks, considered as one of the last rings of the medieval Alperen type in Anatolia, have existed for centuries with their
own traditions and rituals. Zeibeks, which are also accepted as the symbol of Turkish peasantry and which can
be called bandits from time to time, have been based on Eric Hobsbawm’s concept of social banditry in recent
years. However, elements such as freedom, heroism, justice and benevolence in Hobsbawm’s definition of social banditry correspond to a value area rather than a class category. Zeibeks fulfilled a function in Turkish
history, which is one of the examples of non-Western modernization, to fill the gap arising from the depreciation
caused by modernity. The modern world has given traditional societies a kind of cultural schizophrenia. This
emerged as a traumatic experience arising from the fact that society, which is between the East and the West,
experienced modernization on the one hand and wanted to continue the tradition on the other. Being stuck between East and West and experiencing a kind of cultural schizophrenia, the individual has developed the
perception that the world of values is interrupted. Modernity has led not only to an economic development, but
also to a traumatic loss of value in the collective consciousness of society, especially in non-Western societies.
This loss of value has led to the emergence of a value gap between the state authority and peasantry, and zeibek
tradition has turned into a structure that fills this gap. Zeibeks filled this void created by this trauma through
values. When we look at the literary representations of cultural values, zeibeks primarily assumed a function of
establishing justice. Secondly, zeibeks kept their belief by maintaining the traditional culture in the field of
belief, thus resting on a ground that coincides with symbolic value areas of people. Finally, zeibeks represented
values such as custom, heroism and generosity peculiar to traditional societies. In order to reveal which value
areas zeibeks filled, Turkish modernization process is considered a breaking point; following, valid cultural
metaphors before and after this breaking point were determined and then literary representations of cultural
values were examined. The positive image of Zeibeks is closely related to the representation of traditional values. For this reason, a reading on values will reveal more consistent and meaningful results in the interpretation of the zeibek tradition in Turkish culture. This study will perform a close reading of the values (devaluation) on Kantarağasızâde Ömer Selahaddin’s novel Âdil Mevlâ (1927), Sabahattin Ali’s Kuyucaklı Yusuf (1937) and Yaşar Kemal’s Çakırcalı Efe (1972).

Anahtar Kelimeler

Zeibek/efe, value, cultural metaphor, modernity, cultural schizophreni, cultural schizophrenia

Kaynakça

• Acet, Cemal, “Dans Üzerine Yeni Yaklaşımlar: Zeybek Dansı Hareket Semiyotikleri ile Çağdaş Dans Kareografisi”, Eurasian Journal of Music and Dance 15 (2019:) 1-13.
• Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmanî, Dersaadet, 1889.
• Ali, Sabahattin. Kuyucaklı Yusuf. İstanbul: Everest Yayınevi, 2019.
• Aristotle, Politics. Çev. H. Rackham, Cambridge: Harvard University Press, 1959.
• Barkey, Karen. Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Empire Route to State Centralization. Ithaca and London: Cornell University Press, 1994.
• Brooks, Peter. The Melodramatic Imagination: Balzac, Henry James, Melodrama, and the Mode of Excess. New Haven and London: Yale University Press, 1995.
• Blok, Anton, “The Peasant and the Brigand: Social Banditry Reconsidered”. Comparative Studies in Society and History 14/4 (1972): 494-503.
• Campbell, Joseph. Doğu Mitolojisi: Tanrının Maskeleri. Çev. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 2003. Cassia, Paul Sant. “Banditry, Myth, and Terror in Cyprus and Other Mediterranean Societies” Comparative Studies in Society and History 35/4 (October 1993): 773-795.
• Chen, Jianguo, “Figures of Robin Hood in the Chinese Cultural Imaginary”, in: Potter, Lois, ed.; Calhoun, Joshua, ed. Images of Robin Hood: Medieval to Modern. Newark: University of Delaware Press, 2008, 217-33.
• Dural, Halil. Bize Derler Çakırca: 19. ve 20. Yüzyılda Ege’de Efeler. İstanbul: Tarih Vakfı, 2005.
• Düzgün, Dilaver. “Divanü Lügati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar” TAED 35 (2007): 201-215.
• Foucault, Michel. The Archeology of Knowledge and The Discourse on Language. Fransızca’dan Çev. A. M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books, 2002.
• Gannon, Martin J. [Ve Diğ.] “Cultural Metaphors as Frames of Reference for Nations: A Six-Country Study, Int. Studies of Mgt. & Org. 35/4 (Winter 2005-6): 37-47.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016.
• Gözütok, Türkan. “Eşkiyalık ve Çakırcalı Mehmet Efe’nin Türk Edebiyatında İzdüşümü”, Türkbilig: Türkoloji Araştırmaları Dergisi 21, 2011, 49-72.
• Gülenç, Kurtul. “Edmund Husserl’de Başkasının Beni Sorunu ve İntersubjektivite Kavramı” Kilikya Felsefe Dergisi 1 (2014): 19-39.
• Hammer, Stephanie Barbé. Schiller’s Wound: The Theater of Trauma from Crisis to Commodity. Wayne State University Press, 2001.
• Hartmann, Nicolai. Ethics. Çev. Stanton Coit. London: George Allen, 1932.
• Hobsbawm, Eric. Bandits. New York: Pantheon Books, 1981.
• Hornby, Albert Sydney. Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English, Editör Jonathan Crowther. Oxford: Oxford University Press, 1995.
• Husserl, Edmund. The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology: An Introduction to Phenomenological Philosophy. Çev. David Carr, Evanston: Northwestern University Press, 1970.
• Kantarağasızâde Ömer Selahaddin, Âdil Mevlâ. [İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1927], Haz. Murat Lüleci. İstanbul: Bilge Kültür ve Sanat Yayınları, 2021.
• Kemal, Yaşar. Çakırcalı Efe. İstanbul: Karacan Yayınları, 1980.
• ----. İnce Memed. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1958.
• Lakoff, George ve Mark Johnson. Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press, 1980. Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Moran, Berna. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış-2: Sabahattin Ali’den Yusuf Atılgan’a. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Oğuz, Öcal. “Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği”, Millî Folklor 82 (2019): 6-12.
• Özçelik, Ali. “Batı Anadolu Eşkıyalığının Bir Mit Haline Geliş Serüveni” Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi II/5, 2019: 333-360.
• Öztoprak, Betül, Türk Romanında Efelik ve Efeler Üzerine Bir İnceleme. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2016.
• Parla, Jale. Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008. Rahill, Frank. The World of Melodrama. University Park: Pennsylvania State University Press, 1967.
• Recaizade Mahmut, Ekrem, Araba Sevdası. Haz. Seyit Kemal Karaalioğlu. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1985.
• Schmidt, Jan. Through The Legation Window 1876-192: Four Essays on Dutch, Dutch-Indian and Ottoman History. İstanbul (Nederlands Historish-Archeologisch Institut: Leiden), 1992.
• Shayegan, Daryush. Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni. Çev. Haldun Bayrı. İstanbul: Metis Yayınları, 1991.
• Shaw, Brent D. “Bandits in the Roman Empire” Past & Present 105 (Nov. 1984): 3-52.
• Singer, Ben. Melodrama and Modernity: Early Sensational Cinema and Its Contexts. New York: Columbia University Press, 2001.
• Smith, James L. Melodrama. London ve New York: Routledge, 2018.
• Sophoulis, Panos. Banditry in the Medieval Balkans: 800-1500. Switzerland: Palgrave Macmillan, 2020.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• TDK Türkçe Sözlük. Haz. Şükrü Haluk Akalın [ve başk.] Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011.
• Tylor, Edward B. Primitive Culture, Londra: John Murray, 1871.
• Ulaş, Sarp Erk. Felsefe Sözlüğü (Hazırlayanlar: A. Bâki Güçlü, Erkan Uzun, Serkan Uzun, Ü. Hüsrev Yolsal). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2002.
• Yaltırık, Mehmet Berk. “İsyan ve İtaat: Anadolu’da Eşkıya Motifinin Dönüşümü” Kırım Haber Ajansı (2 Şubat 2020) 4 Ocak 2022. <https://qha.com.tr/opinion/isyan-ve-itaat-anadolu-da-bir-motifin-donusumu/> Yetkin, Sabri. Ege’de Eşkıyalar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Yılmaz, Nusret. Suç ve Ceza: Türk Romanında Eşkıyalık. İstanbul: Libra Kitap, 2020.