Absürt'e Başkaldıran Bir Sanatçı Olarak Pir Sultan

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 138, 85 - 96, 30.06.2023

Aynur Koçak , Fatma Zehra Uğurcan

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1090131

Öz

Başkaldırı, insanın varoluşundan beri bilinen, onun tabiatının bir parçası olarak görülen bir davranış biçimidir. Başkaldırma davranışı mitik anlatılarda ve kutsal kitaplarda insanın bir yasağa karşı gösterdiği ilk tepkilerden biridir. Buna bağlı olarak geleneksel dünya görüşünde itaatsizlik her zaman ahlakdışı bir davranış olarak değerlendirilmiş, itaat etmek erdem olarak görülmüştür. Ancak psikoloji ve felsefe dünyasında başkaldırı sıklıkla kendini gerçekleştirme evresine ulaşmış insanın cesaret edeceği bir davranış biçimi olarak yorumlanmıştır. Birçok kez üzerine yorumlar yapılmış, çeşitli yönlerden incelenmiş olan “başkaldırı” olgusu Albert Camus tarafından felsefi yönelimle ele alınmıştır. Varoluşçulukla da ilgilenmiş olan Camus için başkaldırının temelinde varlığa, varoluşa yönelik sorular ve tam olarak bulunamayan cevaplar ile insanın cevapsız kaldığı yaşam içerisinde hissettiği “absürt” duygusu yer almaktadır. Camus yaşamı, dünyayı us dışı olarak ele alır ve insanın buna bakış açısını, duyuş ve düşünüş biçimini “absürt” olarak değerlendirir. Çoğu zaman bu insan için çözülmesi gereken bir problem halini alır. Başkaldırı, bunu çözmek için seçilebilecek bir yoldur. Başkaldıran insan tiplemelerini dörde ayıran Camus için en ahlaki ve ideal başkaldırıyı gerçekleştiren “sanatçı” tipidir. Sanatçı, absürdü kabul eder ama diğer yandan da onun doğurduğu sonuçlara başkaldırır, yerine kendi dünyasında yeni bir biçimini inşa eder. Camus’nün başkaldıran sanatçı tipi Türk folklorunda Pir Sultan’da göze çarpar. Alevi Bektaşi şiir geleneğinin en önemli temsilcilerinden biri olan Pir Sultan’ın başkaldırısı Alevi-Sünni, Osmanlı-Safevî karşıtlığı ekseninde gelişir, yer yer yaşamın kendisine karşı genel bir tavra dönüşür ve şiirlerine yansır. Birçok şiirinde Osmanlı padişahından, beylerden, paşalardan, kadılardan şikâyet ederek onların yerine Safevî şahlarını koyar ve onları içinde gün geçtikçe daha çok büyüyen absürt duygusundan kurtulmanın bir yolu olarak görür. Şiirlerinin arka planında hissedilen “ideal dünya” Pir Sultan için haksızlıkların yaşanmadığı, Hz. Muhammet’in, Hz. Ali’nin, Oniki İmam’ın içinde bulunduğu bir dünyadır. Şiirlerinde hiddetle karşı çıktığı figürlerle, hasretle beklediği figürleri karşı karşıya getirerek onların mevcut zamandaki temsillerini oluşturur. Pir Sultan’da “absürt” duygusunun nasıl ortaya çıktığı, onun içinde yaşadığı toplum yapısı, duyduğu ya da şahit olduğu olaylar incelendiğinde anlaşılır hale gelir. Absürt duygusunun onun şiirlerine nasıl yansıdığı, onun bu duyguyla hangi yöntemlerle başa çıktığı ise cevabı aranan sorulardır. Bu çalışmada Pir Sultan’da absürt duygusunun kaynakları, bunların şiirlerine nasıl yansıdığı ve şiir örneklerinden hareketle absürtle başa çıkmada sanat ile başkaldırıyı seçen Pir Sultan’ın başkaldırısının kodları incelenmiştir. İnceleme gerçekleştirilirken “Pir Sultanlar” tartışmalarının dışında durulmuş ve bu tartışmalardan bağımsız bir şekilde Pir Sultan’ın bir gelenek olduğu göz önünde bulundurularak incelemede ele alınacak şiir örnekleri İbrahim Aslanoğlu, Cahit Öztelli ve Pertev Naili Boratav ile Abdülbaki Gölpınarlı’nın yayımladığı şiirlerin arasından seçilmiştir.

Anahtar Kelimeler

absürt felsefesi, başkaldırı, Albet Camus, Alevi Bektaşi şiir geleneği, Pir Sultan.

Pir Sultan as an Artist Rebelling Against Absurd

Öz

Rebellion is a behavior that has been known since the existence of man and is seen as a part of his nature. The behavior of rebellion is one of the first reactions of man against a ban in mythical narratives and holy books. Accordingly, in the traditional worldview, disobedience has always been considered an immoral behavior, and obedience has been seen as a virtue. However, in the world of psychology and philosophy, rebellion has often been interpreted as a behavior that people who have reached the stage of self-realization will dare. The phenomenon of "rebellion", which has been commented on many times, was handled with a philosophical orientation by Albert Camus. For Camus, who was also interested in existentialism, the basis of the rebellion is the questions about existence and existence, the answers that cannot be found exactly, and the sense of "absurd" that people feel in life that they remain unanswered. Camus considers life and the world as irrational and evaluates the way people view this irrationality, the way they feel and think, as "absurd". Most of the time, this becomes a problem that needs to be solved for the person. Rebellion is one way of solving this problem. For Camus, who divides the rebellious human types into four, it is the "artist" type who realizes the most moral and ideal rebellion. The artist accepts the absurd, but also rebels against its consequences. The artist accepts the absurd, but on the other hand, rebels against the results it has created, instead constructing a new form in own world. The rebellious artist type of Camus can be seen in Pir Sultan’s poems in Turkish folklore. The rebellion of Pir Sultan, one of the most important representatives of the Alevi Bektashi poetry tradition, develops in the axis of the Alevi-Sunni, Ottoman-Safavid opposition, sometimes it turns into a general attitude towards life itself and is reflected in his poems. In many of his poems, he complains about the Ottoman sultan, beys, pashas, kadis, and replaces them with Iranian shahs, and sees them as a way to get rid of the feeling of absurdity that is growing day by day. The "ideal world" felt in the background of Pir Sultan's poems is a world where injustices are not experienced and where Hz. Muhammad, Hz. Ali and the Twelve Imams live. In his poems, he creates the representations of the figures in the present time, by bringing the figures he opposes with anger and the figures he longs for. How the sense of "nonsense" emerged in Pir Sultan, the social structure in which he lived, and the events he heard or witnessed becomes understandable when examined. How the sense of nonsense is reflected in his poems and how he copes with this emotion are questions that need to be answered. In this study, the sources of the sense of the absurd in Pir Sultan’s poems, how they are reflected in his poems, and the codes of the rebellion of Pir Sultan, who chose art and rebellion to deal with the absurd, based on the examples of poetry. While the analysis was being conducted, the "Pir Sultans" discussions were kept out of the way, and independently of these discussions, considering that Pir Sultan is a tradition, the poems to be discussed in the study were chosen from among the poems published by İbrahim Aslanoğlu, Cahit Öztelli and Pertev Naili Boratav and Abdülbaki Gölpınarlı.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of the absurd, rebellion, Albert Camus, Alevi-Bektashi poetry tradition, Pir Sultan

Kaynakça

• Aslanoğlu, İbrahim. Pir Sultan Abdallar. İstanbul: Erman Yayınevi, 1984.
• Başgöz, İlhan. Pir Sultan Abdal ve Pir Sultan Abdal Geleneği. Sabahattin Eyuboğlu Pir Sultan Abdal kitabına Önsöz. İstanbul: Cem Yayınları, 1977.
• Başgöz, İlhan. (1996). Protesto Folklorun Beşinci İşlevi. Folkloristik Umay Günay Armağanı. Haz. Özkul Çobanoğlu, Metin Özarslan. Ankara: Feryal Matbaacılık: 2-5.
• Bezirci, Asım. Pir Sultan. İstanbul: Evrensel Kültür Kitaplığı, 1995.
• Binyazar, Adnan. Ağıt Toplumu. İstanbul: May Yayınları, 1979.
• Bolay, Süleyman Hayri. Âdem. İstanbul Ansiklopedisi. C. 1. Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Bonnefoy, Yves. Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I. Cilt. (çev. Levent Yılmaz) İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Camus, Albert. Başkaldıran İnsan. (çev. Tahsin Yücel). İstanbul: Can Yayınları, 2017.
• Camus, Albert. Sisifos Söyleni. (çev. Tahsin Yücel) İstanbul: Can Yayınları, 2018.
• Can, Şefik. Klasik Yunan Mitolojisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1994.
• Fromm, Erich. İtaatsizlik Üzerine. (çev. Ayşe Sayın) İstanbul: Yaprak Yayınevi, 1987.
• Gölpınarlı, Abdülbaki ve Pertev Naili Boratav. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları, 2010.
• Gündoğan, Ali Osman. Albert Camus ve Başkaldırma Felsefesi. İstanbul: Öteki Yayınları, 2018.
• Herman, Judith Lewis. Travma ve İyileşme. (çev. Tamer Tosun) İstanbul: Literatür Yayınları, 2020.
• İbn Haldun. Mukaddime. C. 1 (çev. Halil Kendir) İstanbul: Yeni Şafak Kültür Yayınları, 2004.
• Koçak, Aynur. Mitlerle Varoluş Yolculuğu. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Kramer, Samuel Noah. Tarih Sümer’de Başlar. (çev. Hamide Koyukan) İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
• Lombardi, Satriani, Luigi. Bir Başkaldırı Kültürü Olarak Folklor. (çev. Ali Kerem Saysel). Folklora Doğru 59 (1990): 17-30.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. (çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü). Ankara: Bilim Sanat, 1999.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
• Öztelli, Cahit. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Özgür Yayın Dağıtım, 1985.
• Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. (çev. Asım Bezirci). İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Sartre, Jean-Paul. Bulantı. (çev. Selahaddin Hilav). İstanbul: Can Yayınları, 2019.
• Ülken, Hilmi Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: MEB, 1969.
• Topçu, Nurettin. İsyan Ahlakı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.