Kam ve Kamın İşlevlerinin Türk-İslam Dönemi İlk Metinlerindeki Karşılıkları

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 138, 166 - 176, 30.06.2023

Banu Güzelderen Zekeriya Karadavut

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1145384

Öz

Eski Türk inancında kamların (şamanların) işlevlerinin zaman içinde farklı dinlere bağlı olarak değişime uğraması tarihî metinler aracılığıyla izlenebilmektedir. Özellikle ilk dönem İslami metinlerde tespit edilen kam ve işlevlerine ait adlandırmalar bu işlevlerin sınırlarının nasıl çizildiğine ilişkin bilgi vermektedir. Bu doğrul-tuda, İslam dinini benimseyen Türklerin hayatında kamın işlevlerinin birbirinden ayrılarak yaşamını sürdürmesi yakın zamana kadar metinler aracılığıyla gözlemlenebilmektedir. Bu çalışmada araştırmacılar tarafından te-melde "din adamı / göklere yolculuk / dinsel ayin yönetme işlevi", "büyü / tedavi amaçlı büyü / hekimlik işlevi" ve "kehanet" çerçevesinde toplanan kamın işlevlerinin İslamiyet'in benimsendiği ilk dönemdeki Türkçe metin-lere nasıl yansıdığının üzerinde durulmuştur. Bu işlevlere ait adlandırmaların tarihî metinlerde tespit edilen ilk örneklerinden itibaren sınırları çizilmeye çalışılmıştır. İlgili söz varlığının hangi anlamlara geldiği ve kamın hangi işlevlerine işaret edecek biçimde kullanıldığının üzerinde durulmuştur. Çalışmada ilk önce din adamı işlevine ait adlandırmalar ele alınmıştır. Kamın din adamı işlevi ile dinsel ayin yönetme, bu ayin sırasında gök-lere yolculuk, ruhlara rehberlik etme işlevlerine sahip olması anlatılmak istenmektedir. Taranan metinlerdeki kam adlandırmalarının eski Türk inancındaki gibi bütün işlevleriyle bir kam çerçevesini sunmadığı elde edilen verilerden yola çıkılarak tespit edilmiştir. Zamanla İslami çevrede bu işlevin dervişler, âşıklar, şeyhler ve veliler biçiminde farklı bir form ile varlığına devam ettiği görülmektedir. Kam sözcüğüyse eski Türk inancını doğrudan çağrıştıracak olan din adamı işlevinden uzaklaşmış, sözü edilen diğer işlevlerle sınırlı tutularak bir süre varlığını korumuştur. Bunun yerine gerektiği durumlarda kamın çeşitli görsel ögelerine ilişkin adlandırmaların veya başlı başına hekim, kâhin, büyücü olarak tanımlanmasını sağlayan adlandırmaların tercih edildiği görülmüştür. Ka-mın bir diğer işlevi olan büyü / tedavi amaçlı büyü / hekimlik işlevinin İslami karaktere bürünerek ocaklar, emçiler, otaçılar, hocalar, kırık-çıkıkçılar biçiminde varlığını sürdürdüğü bilinmektedir. Anadolu'da Türkmen babalarının olağanüstü işler yapmalarının keramet sahibi olmaları ile açıklanması da Sünnî İslam'ın yasaklarına karşı büyü ve sihrin biçim değiştirmesi olarak düşünülebilir. Bunun yanında kam ve kamlığa ilişkin temel söz varlığının hekimlik işlevine yönelen anlamlar kazandığı da görülmektedir. Kamın kehanet işlevi, İslamiyet'le birlikte velilikle ilişkilendirilerek yaşatılmıştır. Henüz ilk İslami metinlerde bu işlevlerin İslamiyet'ten uzak oluşları nedeniyle ayrışmaya başladığı görülmüştür. Dine aykırı bulunsa da halk arasında yaygın olarak süren ve bir alışkanlık hâline dönüşen uygulamaları ifade etmek, dönemin müellifleri için de büyük bir dikkat ve incelikli bir yaklaşımı gerektirmiştir. İslami metinlerde sözcüğün "din adamı" anlamı ancak "eski Türk inancının din adamı"nı ifade etmek için kullanılmıştır. Çalışmada incelenen metinlerden yalnızca birinde tespit edilen bu tek örneğinse kâhinlik vurgusuyla sunularak dinsel işlevinden çıkarılmaya çalışıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk inancı, kam, kehanet, büyü, hekimlik

The Equivalences of Kam and Kam's Functions in the Early Texts of the Turkish-Islamic Period

Öz

It can be followed through historical texts that the functions of kams in the old Turkish belief changed over time, depending on different religions. The naming of kam and its functions, which were determined in Islamic texts belonging to the first years, also provide information on how the boundaries of these functions were drawn. In this respect, it can be observed through the texts that the functions of the kam is separated from each other for the Turks who have adopted the religion of Islam. In this study, it was emphasized how the functions of the kam, which were collected in the framework of "religious man / journey to the heavens / religious ritual function", "magic / therapeutic magic / medicine function" and "prophecy", were reflected in the Turkish texts from the first period of the adoption of Islam. The boundaries of the naming of these functions in the texts have been tried to be drawn from the first examples identified in the historical texts. It has been em-phasized what meanings the related vocabulary means and which functions of the kam are used to indicate. In the study, firstly, the scope of the clergy function of the kams was revealed. With the function of a priest, it is meant that he or she has the functions of leading religious rituals, traveling to the heavens during rituals, and guiding spirits. It has been determined based on the data obtained that the naming does not present a kam with all its functions as in the old Turkish belief. It is seen that this function continues to exist in a different form in the form of dervishes, minstrels, sheikhs and saints in the Islamic environment. The word "kam", on the other hand, moved away from the function of clergy, which would directly evoke the old Turkish belief, and kept its existence for a while by being limited to other functions mentioned. By avoiding this naming, denominations related to various visual elements of the kam were used when necessary, or it was seen that denominations were preferred, which allowed to be defined as a doctor, soothsayer, or magician on their own. It is known that another function of the kam, which is magic / therapeutic magic / medicine, takes on an Islamic character and continues to exist in the form of ocaks, emçis, herbalists, hodjas, bonesetters. The explanation of the extraordinary deeds of the Turkmen fathers in Anatolia by the fact that they have miracles can also be considered as a transformation of magic and magic against the prohibitions of Sunni Islam. In addition, it is seen that kam and the fundamental vocabulary related to kam has gained meanings towards the medical function. The oracle function of the kam was kept alive by being associated with the Muslim saints. It has been seen that these functions have started to diverge in the first Islamic texts due to their distance from Islam. Expressing the practices that were widespread among the people and turned into a habit, even though they were found to be against religion, required a great attention and a delicate approach for the authors of the period. Since the texts of the period are Islamic texts, the meaning of the word "kam" was used only to express the "kam of the old Turkish belief". It has been seen that this single example, which was found in only one of the texts examined in the study, was presented with the emphasis of prophecy and tried to be removed from its religious function.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish belief, kam, prophecy, magic, medicine.

Kaynakça

• Akdoğan, Yaşar. Azerbaycan Türkçesi'nden Türkiye Türkçesi'ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi, 1999.
• Al-Turk, Gulhan. "Kitābu bulġatu’l-muştāḳ fî luġati’t-Türk we’l-Kıfçāḳ üzerine dil incelemesi". Yayınlan-mamış doktora tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2012.
• Alekseyev, N. A. Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi. (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları, 2013.
• Alptekin, Ali Berat. Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Anadol, Cemal. Tarihten Günümüze Kadar Dünyada ve İslâmiyette Halk İnanışları: Büyü (Sihir-Tılsım). İstanbul: Devlet Yayın ve Dağıtım, ty.
• And, Metin. Oyun ve Bügü: Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Anohin, Andrey Victoroviç. Altay Şamanlığına Ait Materyaller. (çev. Z. Karadavut ve J. Meyermanova). Konya: Kömen Yayınları, 2006.
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK, 2007.
• Arslan Erol, Hülya. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK, 2014.
• Ata, Aysu. Kısasü'l Enbiyā I: Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK, 1997.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it Türk (Birleştirilmiş Birinci Baskı I-III). Ankara: TDK, 2013.
• Caferoğlu, Ahmet. Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.
• —, —. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK, 2011.
• Canpolat, Mustafa. "Divanü Luġati't-Türk'te Şamanizm İzleri". Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1974 (1975): 19–34
• Clauson, Sir Gerard. Clauson, Sir. Gerhard. Sanglax: A Persian Guide to the Turkish Language by Muham-mad Mahdî Xān. London, 1960.
• — —, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press, 1972.
• Çanga, Mahmut. Kur’an-ı Kerim Lügati: İlâvelerle Muʿcemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Dankoff, Robert. ve Kelly, James. Compendium of the Turkic Dialects. Washington: Harvard Üniversitesi Basımevi, 1982.
• Davulcu, Mahmut. "Türk Halk Tıbbında 'Yel' Hastalığı ve Antalya Yöresinden Bir Sağaltım Örneği: 'Yel Bileziği'". Folklor Akademi Dergisi 4 (1, 2021): 149-171.
• Demirci, Ümit Özgür ve Sibel Karslı. Kutb'un Husrav u Şīrīn'i Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014.
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolishe Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1965.
• Durgut, Hüseyin. "Şeyh Süleymân Efendî-i Buhârî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu". Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi, 1995. Duymaz, Ali. İrfanı Arzulayan Sözler: Tekerlemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. (çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Eminoğlu, Emin. Kitâbü'l-Ef'âl. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Gürcan Yardımcı, Kevser. "Türk Töresinin Hazineleri Kutsal Şaman Elbiseleri İkonografisi". International Journal of Cultural and Social Studies. 2017 (3): 461-475.
• Hoppál, Miháyl. Şamanlar ve Semboller. (çev. Fatih Sel). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler 1. Ankara: TTK, 1998.
•   . Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK, 2017.
• Koç, Kenan, Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan. Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK, 2019.
• Köprülü, M. Fuad. Edebiyat Araştırmaları I. İstanbul: Alfa Basım Yayın, 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.
• Perrin, Michel. Şamanizm. (çev. B. Arıbaş). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Potapov, Lenoid Pavloviç. Altay Şamanizmi. (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları, 2012.
• Radloff, Wilhelm. Sibirya'dan, III. (çev. Ahmet Temir). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Roux, J. P. Eski Türk Mitolojisi. (çev. M. Y. Sağlam). Ankara: Bilgesu Yayınları, 2017.
• Sağol, Gülden. Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile: Part I: Introduc-tion and Text. Harvard University, 1993.
• Seroşevsky, V. L. Saka Yakutlar. (çev. Arif Acaloğlu). İstanbul: Selenge Yayınları, 2007.
• Steingas, F. Persian-English Dictionary. Lebanon: Librairie du Liban Publishers, 1998.
• Şeşen, Ramazan. İslâm Coğrafyacularına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Şimşek, Yaşar. Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi 1. Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Tanyu, Hikmet. Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Elips Kitap, 2007.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I: Kuanşi İm Pusar. Ankara: TDK: 2019.T = Atalay, Besim. Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: TDK, 1945.
• Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Altı Kur’an Tercümesi: Transkribeli Kur’an Tercümesi TİEM-73 (Cilt: 1-4). Konya: Selçuklu Belediyesi, 2018.
• Yakup, Abdürishid. Dišastvustik: Eine altuigurische Bearbeitung einer Legende aus dem Catuṣpariṣat-sūtra. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
• Yeşildal, Ünsal Yılmaz. “Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesiri”. Millî Folklor 119 (Güz 2018): 48-59.
• Yıldız, Hüseyin. "Eski Uygurca arvış Kelimesinin Etimolojisi Üzerine". Türkiyat Mecmuası 28 (2018, 2): 277-309.
• Yudahin, K. K. Kırgız Türkçesi Sözlüğü. (çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK, 2011.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü'l-Edeb. Ankara: TDK, 2014.
• Zelenin, D. K. "Sibirya Kamlık İdeolojisi". (çev. Atilla Bağcı). Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 2013 (2): 143-172.