Traditional Headwear in Kazakh Culture

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 139, 141 - 156, 30.09.2023

Elmira Montanay , Akbota Akhmetbekova

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1152534

Öz

Each nation has its own distinct cultural values that have evolved over generations to represent its views, thinking and living styles, as well as their traditions and customs. Kazakh Turks, who have historically embraced a largely nomadic lifestyle, are also rich of treasures that must be discovered, such as their cultural history, both physical and intangible, which stretches back to ancient times. Clothing culture has a significant role in the history of humanity's concrete cultural heritage studies. Clothes, which also carry the tastes and delicacy of the eras in which they are worn, has taken on the role of portraying and reflecting changes in the cultural worlds of the countries to which mankind belongs in particular. It is an evident truth that studying dress culture will make significant contributions to decoding national and worldwide cultural rules. In this context, this study attempts to provide information about the use and functions of traditional headdress, which serves an important part of the Kazakh Turks' clothing culture. In addition to being an essential part of the body, the head has a unique value in the Turkic world, as seen by expressions like "bas tacım, bas köşe, başım gözüm üstüne" in Türkiye Turkish and examples like "bastik, bas kuda, baseke" in Kazakh Turkish. Headdresses are also of great importance for the Kazakhs who bless the head. Kazakhs always keep their headscarves in high places, and they do not give their own headdresses as gifts. Animal skin and bird feathers, from which headdresses are made for consecration, also have special meanings. In other words, no animal skin or bird feathers are used. In the production of headwear, sacred and expensive animal skin and feathers of birds with special meanings are chosen as materials. For example, the wolf, which is called böri in Kazakh, is one of the most important and symbolic animals for all Turkic tribes and people. Böriks were made with the skin of the böris. Börik is mostly used as a headdress in winter, as well as for decoration on special occasions. The article consists of sub-headings as "Introduction, Traditional Headwear of Men in Kazakh Culture, Traditional Headwear of Women in Kazakh Culture, Traditional Headwear of Kazakh Children and Conclusion". In the "Introduction" section, after focusing on the definition, history and philosophy of clothing, explanations were made about why this subject was chosen, why such a study was carried out, and what deficiency this study would fill in the field. Under the subheading of “Men's Traditional Headwear in Kazakh Culture”; headwear, caps and hats known as Börik, Jalgabay, Kalpak, Kulakşın, Külapara, Malakay, Murak, Takiya, Tımak, from which materials and how they are made, which age groups wear them, and the historical background and symbolic meanings of the headgear are emphasized. Under the subtitle of “Women's Traditional Headwear in Kazakh Culture”; Börik, Jaulık, Jırga, Karkara, Kasaba, Kimeşek, Oramal, Saukele, Soraba, Takiya headwears and reasons for preferring such headwear are mentioned. Under the sub-heading of "Traditional Headwear of Kazakh Children", which has fewer options than women's and men's headwear, the headwear called Telpek is mentioned. In the conclusion part, the data obtained from the study such as the relationship of headwear with geography and climate, similar and different aspects, frequency and reasons for use, classification according to age, social status and gender, relations with folk beliefs, and symbolic meanings were brought together. Considering the fact that traditional clothing can change and reshape throughout history, the authentic and modern aspects of headwear, if any, passed down from generation to generation were tried to be seen and shown within the scope of the study. Document analysis method and descriptive scanning model were used in the article, in which the traditional scientific approach of tidying up and bringing together the found data was adopted. In addition, the data obtained through field research and literature review were examined within the framework of contextual and functional theories of folklore and supported by visuals obtained from the field.

Anahtar Kelimeler

Kazakhstan, Kazakh traditions, clothing, Kazakh headwears, Turkish beliefs

Kazak Kültüründe Geleneksel Baş Giyimi

Öz

Her milletin uzun asırlar içinde oluşmuş, duyuş, düşünüş ve yaşayış tarzları ile gelenek ve göreneklerini yansıtan, kendilerine has kültürel değerleri vardır. Tarihsel süreçte ağırlıklı olarak konargöçer yaşam tarzını benimsemiş olan Kazak Türklerinin de kökleri tarih öncesine dayanan kültür birikimi, somut ve somut olmayan kültürel mirası, araştırılması gereken hazinelerle doludur. İnsanlık tarihinde somut kültürel miras çalışmaları arasında giyim-kuşam kültürü önemli bir yer tutar. Kullanıldıkları çağların zevklerini ve inceliklerini de barındıran giysiler, genelde insanlığın özelde ait olduğu milletlerin kültür dünyasındaki değişiklikleri temsil etme ve yansıtma işlevlerini üstlenmiştir. Giyim kuşam, kılık kıyafet kültürünün araştırılmasının ulusal ve evrensel kültür kodlarının çözülmesine önemli katkılar sunacağı yadsınamaz bir gerçektir. Bu bağlamda, bu çalışmada Kazak Türklerinde giyim kuşam kültürünün bir cephesini teşkil eden geleneksel baş giysilerinin kullanım biçimleri ve işlevleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Başın vücudun önemli bir kısmı olmasının yanı sıra Türk dünyasında daha da özel ilgiye sahip olduğu, Türkiye Türkçesindeki “baş tacım, başköşe, başım gözüm üstüne” gibi tamlamalardan ve Kazak Türkçesindeki “bastık, bas kuda, baseke” gibi adlandırma örneklerinden anlaşılabilir. Başı kutsayan Kazaklar için baş giysilerinin de önemi büyüktür. Kazaklar baş giysilerini hep yüksek yerde tutarlar, kendilerine ait baş giysilerini de hediye olarak vermezler. Kutsama nedeniyle baş giysilerinin yapıldığı hayvan derisi ve kuş tüylerinin de özel anlamları vardır. Yani herhangi bir hayvanın derisi veya kuşun tüyü kullanılmaz. Baş giyimlerinin yapımında kutsal ve pahalı olan hayvan derisiyle, özel anlamlar yüklenmiş kuşların tüyleri seçilir. Mesela Kazaklarda böri olarak adlandırılan kurt, tüm Türk boyları ve halkları için en önemli ve sembolik hayvanlardan biridir. Börinin derisiyle börikler yapılmıştır. Börik, daha çok kışın giyilen baş giysisi olmanın yanında süs için de özel günlerde kullanılmaktadır. Yazımız “Giriş, Kazak Kültüründe Erkeklerin Geleneksel Baş Giyimi, Kazak Kültüründe Kadınların Geleneksel Baş Giyimi, Kazak Çocuklarının Geleneksel Baş Giysileri ve Sonuç” şeklinde ilerleyen alt başlıklardan oluşmaktadır. “Giriş” bölümünde giyim kuşamın tanımı, tanımları, tarihçesi, felsefesi üzerinde durulduktan sonra, neden bu konunun seçildiği, niye böyle bir çalışmanın yapıldığı, bu çalışmanın alanda hangi eksikliği gidereceğine yönelik açıklamalar yapılmıştır. “Kazak Kültüründe Erkeklerin Geleneksel Baş Giyimi” alt başlığı altında; Börik, Jalgabay, Kalpak, Kulakşın, Külapara, Malakay, Murak, Takiya, Tımak isimleri ile bilinen baş giyimlerinin, başlık ve şapkaların, hangi malzemelerden ve nasıl yapıldığı ile hangi yaş gruplarının giydiği ve başlıkların tarihsel arka planı ile sembolik anlamları üzerinde durulmuştur. “Kazak Kültüründe Kadınların Geleneksel Baş Giyimi” alt başlığı altında; Börik, Jaulık, Jırga, Karkara, Kasaba, Kimeşek, Oramal, Saukele, Soraba, Takiya baş giyimlerinin özellikleri ve tercih edilme nedenlerine değinilmiştir. Kadın ve erkek baş giyimine göre daha az seçenek barındıran “Kazak Çocuklarının Geleneksel Baş Giysileri” alt başlığı altında ise Telpek olarak adlandırılan baş giyiminden bahsedilmiştir. Sonuç bölümünde ise baş giysilerinin coğrafya ve iklim ile ilişkisi, benzeyen, ayrılan yanları, kullanılma sıklıkları ve nedenleri, yaş, sosyal durum ve cinsiyete göre sınıflandırılmaları, halk inanışları ile ilişkileri, sembolik anlamları gibi çalışmadan elde edilen veriler bir araya getirilmiştir. Geleneksel giysilerin tarih boyunca değişebildiği ve yeniden şekillendiği gerçeği de gözetilerek, nesilden nesile aktarılan baş giyimlerinin varsa otantik ve modern yanları da çalışmanın kapsamı içinde görülmeye ve gösterilmeye çalışıldı. Dağınık olanı toparlama ve bir araya getirme şeklindeki geleneksel bilimsel yaklaşımın benimsendiği yazıda, doküman incelemesi yöntemi ve betimsel tarama modeli kullanılmıştır. İlaveten saha araştırması ve kaynak taramasıyla elde edilen veriler halk biliminin bağlamsal ve işlevsel kuramları çerçevesinde incelenip, sahadan elde edilen görsellerle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazakistan, Kazak gelenekleri, giyim-kuşam, kazak baş giyimi, Türk inançları

Kaynakça

• Alimbay Nursan vd. Kazaktın Dasturli kiyim keşegi,Gılımy katalogı Almaty Öner baspasy 2009
• Alimbay Nursan The Traditional System Of Etnographical Kategories Conseptions And Designation Of Kazakh, Ensiklopedia Volume 5 Almaty 2014
• Abdigaziulı B. Kazak madeniyeti. Ansiklopedik sözlük. Almaty. Aruna. 2010
• Canibekov Özbekali. Kazak giyimi Almaty 1996
• Canibekov Özbekali. Uakıt kerueni. Almaty Jazuşı 1992, 56-62 s.
• Dıykanbay Mayramgül. Kırgız Kadınlarında saç, başlık ve statü’’ Milli Folklor 132 (Kış 2021): 198-207
• Egizbaeva Meruert. Kazak halkynyn dasturlı materialdık madeniyeti: oku quralı, Almaty Kazak Üniversitesi 2012.152s
• Gündüz Nazlı. “Bir Kadın Seyyahın Kaleminden Osmanlı’da 18. yy Saraylı Kadın Erkek Giysileri: Bir Kütürü Tanımak”Millî Folklor 124 (Kış 2019):121-135
• Koç Adem. The Significane and Compatiblity of the Traditional clothing- finery culture of women ın Kutahya in-terms of sustainability Milli Folklor, 2012 yıl 24 sayı 93
• Kaydauılkyzy Galya. Kiyeli Kimeşek Öner-21 gasır kogaımdık korı Almaty 2012
• Kaydarov Abduali. Etnolingvistika. Bilim jane enbek No10(1985)
• Kenjalin Kuanışbek, Ahmet Akjibek. Kazak ulusal baş giysilerinin etnolingvistik karakteri, Philological sciences “Eurasian Scientific Association” • № 2 (60) • February 2020
• Kenjahmetulı Seyit. Kazaktın salt dasturleri men adet-gurıptarı Almatı Atamura 2015
• Kenjahmetulı Seyit. Jeti kazına Almatı Ana tili 2001-136s
• Makatayev Mukagali. IV tomdık şıgarmalar jinagı(II tom) Almatı Jalyın 2001,320s
• Medeubekulı Sagatbek. Karkara, Ana tili 1993, 31-32
• Nurgaliyev N, vd. Şahırak.Uy-turmıstık ensiklopediyası. Almaty: Kazak Sovet
• Zakariyeva Nodira Gafurovna. Nasyonalnaya odejda:potrebilskiye predpoçteniya sovremennıh citeley
• Buharskogo regiona Molodoy uçenıy — 2015. — № 6 (86). — С. 848-852. — URL: https://moluch.ru/archive/86/16275/ (erişim tarihı: 03.02.2022).
• Rayımhan Kulzıya Nabikyzy. Kazak halkynyn sandık-koldanbalı öneri: oku quraly. Almaty, Kazak Üniveristesi yayınları, 2010-136s.
• Vinogradov V.V. (1999) İstoriya slov. Moskova 1140 s.a