The Identification of “Transformation” Motifs and Analysis of the “Motif of Transformation to A Bird” in Turkic Epics of Kipchak Area

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 140, 73 - 84, 14.12.2023

Abdulselam Arvas

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1219920

Öz

The most important feature that distinguishes human beings from other living things is the mind. Mankind, thanks to his mind; thinks, dreams, and creates cultural products. Cultural products consist of both concrete structures such as shelters and temples, and folkloristic genres such as legends and epics. In this sense, human imagination plays an important role in creating cultural heritage. In these cultural products, the dream of human’s transformation into another being also took place. There are several main reasons for the dream of transformation in man: To emulate for powerful beings living in nature, to overcome them or controlling them etc. Thus, daydreaming has led to the idea of transforming into another being in man (both himself and various beings). For example, “transformation into a wolf” because it is a powerful being, or “transformation into a bird” to get out of a difficult situation, emerged from this idea. Just like in other nations, the idea of transformation has existed in the Turk system of thought and this thought was reflected in the folkloristic products of the Turks. In this context, epics are one of the important genres in which the idea of transformation is reflected, in Turks. As it is known, many studies have been written about epics of Turkic world so far. Some of these have been discussed within the framework of different theories, but generally text-centered studies have been carried out. In text-centered studies, mostly motifs belonging to an epic were examined. Despite this, motif studies about epics of Turkic world have not reached the desired level and transformation motifs have been limited to a few studies. However, it is important to reveal the idea of transformation, which is reflected in epics as a motif in the historical and cultural process. There-fore, it is important to identify the transformation motifs reflected in Turkic epics and to explain their cultural origins. In this article, a text-centered examination was made in line with the Historical-Geographic Finnish method. The systematic of “Motif Index of Folk Literature” that one of the important books of this method has been applied to 23 texts from the Turkic epics of the Kipchak area. Therefore, the material used in the article consists of the Turkic epics of the Kipchak area. Again, only the transformation motifs in the “MIFL” were considered to narrow the limits of the research. The transformation motifs in these texts are under the category of “Magic”. This category includes main headings such as transformation of “Hu-man to human”, “Human to animal”, “Human to object”, “Animal to human”. Thus, the letters and numbers of the transformation motifs in the analyzed epics were determined in accordance with Stith Thompson’s catalogue and various examples of these are given. In other words, some of the Turkic epics of the Kipchak area were examined in terms of the transformation motifs in S. Thompson’s motif index. Among these motifs, “transformation to a bird” is also analyzed as an example in the article, in comparison with the stories in Kitab-ı Dedem Korkut and the “Pigeon Story” in the Mawlid books. As a result, in this study only on the transformation motif and limited material, it has been seen that it is possible to identify the common elements in the epic texts and see the similarities and differences between them.

Anahtar Kelimeler

Turkic people, Kipchak area, epic, motif, transformation

Kıpçak Sahası Türk Destanlarında “Dönüşüm” Motiflerinin Tespiti ve “Kuşa Dönüşme Motifi”nin Tahlili

Öz

İnsanoğlunu, diğer canlılardan farklı kılan en önemli özellik akıldır. İnsan, aklı sayesinde düşünmekte, hayal kurmakta ve kültürel ürünler meydana getirmektedir. Kültürel ürünler hem barınak, tapınak gibi somut eserler hem de efsane, destan gibi folklorik eserlerden müteşekkildir. Bu anlamda, insanın hayal kurma yetisi kültürel mirası oluşturmada önemli rol oynamaktadır. Bu kültürel ürünlerde, insanın başka bir varlığa dönüşme hayali de işlenmiştir. İnsandaki dönüşme hayalinin, doğada yaşayan güçlü varlıklara özenme, bunlarla baş etme veya onları kontrol altına alma vb. gibi birkaç temel sebebi vardır. Böylece hayal kurmak, insanda gerek kendisinin gerekse çeşitli varlıkların başka bir varlığa dönüşme fikrine yol açmıştır. Örneğin güçlü bir varlık olduğu için “kurda dönüşme” veya zor durumdan kurtulmak için “kuşa dönüşme” bu düşünceden ortaya çıkmıştır. Tıpkı başka milletlerde olduğu gibi, Türk düşünce sisteminde de dönüşüm fikri var olmuş ve bu düşünce Türklerin folklorik ürünlerine yansımıştır. Bu kapsamda, Türklerde dönüşüm fikrinin yansıdığı önemli türlerden biri destanlardır. Bilindiği üzere, Türk dünyası destanları hakkında bugüne kadar birçok araştırma kaleme alınmıştır. Bunlardan bazıları farklı kuramlar çerçevesinde ele alınsa da genelde metin merkezli çalışmalar yapılmıştır. Metin merkezli araştırmalarda ise daha ziyade bir destana ait motifler incelenmiştir. Buna karşın, Türk dünyası destanlarına ilişkin motif incelemeleri istenilen düzeye ulaşmamış, dönüşüm motifleri ise birkaç araştırmayla sınırlı kalmıştır. Hâlbuki tarihî ve kültürel süreçte, destanlara motif olarak yansıyan dönüşüm düşüncesini ortaya çıkarmak önem arz etmektedir. Bundan ötürü, Türk destanlarına yansıyan dönüşüm motiflerini tespit etmek ve onların kültürel kökenlerini izah etmek önemli bir husustur. Bu makalede, Tarihî-Coğrafi Fin metodu doğrultusunda metin merkezli bir inceleme yapılmıştır. Bu metodun önemli eserlerinden biri olan “Motif Index of Folk Literature”ün sistematiği Kıpçak sahası Türk destanlarından 23 metne uygulanmıştır. Dolayısıyla makalede kullanılan malzemeyi Kıpçak sahası Türk destanları oluşturmuştur. Yine, araştırmanın sınırlarını daraltmak için “MIFL”de yer alan sadece dönüşüm motifleri dikkate alınmıştır. Söz konusu metinlerdeki dönüşüm motifleri “Sihir” kategorisi altında yer almaktadır. Bu kategori ise “İnsandan insana”, “İnsandan hayvana”, “İnsandan nesneye”, “Hayvandan insana” dönüşme gibi ana başlıklar taşımaktadır. Böylece incelenen destan metinlerinin dönüşüm motiflerine ait harf ve numaralar Stith Thompson’un kataloğuna uygun olarak tespit edilmiş ve bunlara çeşitli örnekler verilmiştir. Başka deyişle, Kıpçak sahası Türk destanlarından bazıları Thompson’un motif indeksindeki dönüşüm motifleri açısından incelenmiştir. Bu motiflerin içinde, “kuşa dönüşme” ise makalede bir örneklem olarak Kitab-ı Dedem Korkut’taki boylar ve Mevlid kitaplarında bulunan “Güvercin Hikâyesi” ile mukayeseli şekilde tahlil edilmiştir. Neticede sadece dönüşüm motifi ve sınırlı malzeme üzerine yapılan bu incelemede, destan metinlerindeki ortak unsurları tespit etmenin ve bunların arasındaki benzerlik ve farklılıkları görmenin motiflerle mümkün olabileceği müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dünyası, Kıpçak sahası, destan, motif, dönüşüm

Destekleyen Kurum

Yok

Kaynakça

• Abdurrezzak, Ali O. “Sibirya Türk Destanlarındaki Büyüsel Dönüşüm Motifi Üzerine Tespitler”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 43: 163-176, 2017.
• Akmataliyev, Abdıldacan-Mukasoy, M.-Orozova, G. Kırgız Destanları 2. (Türkiye Türkçesine Akt. Caştegin Turgun-bayer). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Akmataliyev, Abdıldacan-Musayev, S. Kırgız Destanları 6. (Türkiye Türkçesine Akt. Fikret Türkmen-Şurubu Uraimo-va). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Alptekin, Ali Berat. Taşeli Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002a.
• Alptekin, Ali Berat. Halk Hikayelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002b.
• Arıkan, Metin. “Köroğlu’nun Kazak Varyantları”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 1999.
• ---------. Kazak Destanları 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Arvas, Abdulselam. “Dede Korkut Destanı ve Kıpçak Sahası Epik Destan Geleneği”. Doktora tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2009.
• ------. “Motifin Folklorik Eserlerdeki Kullanımı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 10 (3): 214-223, 2013.
• Aslan, Namık. “Şekil Değiştirme Motifinin Anlatılarımızdaki Bazı Yansımaları Üzerine”. Milli Folklor Dergisi 64: 37-43, 2004.
• Butanayev, Viktor Ya. Geleneksel Hongoray Şamanlığı. (Çev. Abdulselam Arvas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Ergun, Metin. Türk Dünyası Efsanelerinde Şekil Değişme Motifi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Ergun, Metin-İbrahimov, G. Başkurt Halk Destanları, Ankara: TÜRKSOY Yayınları, 2000.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: MEB Yayınları, 2000.
• Gölgeci, Meral. “Seytek/Külçoro’nun Semetey’e Rastlaması (Giriş-Metin-Aktarı-Dizin)”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1995.
• Harmancı, Meriç. “Ali Cengiz Hikayesi İzdüşümünde Kahramanın Görünmez Gücü: Metamorfoz”. Türk Kültürü İncele-meleri Dergisi 32: 209-228, 2015.
• İbrayev, Şakir. Destanın Yapısı. (Türkiye Türkçesine Akt. Ali Abbas Çınar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1998.
• ----------. “Korkut ve Şamanizm”. Kazakistan’da Dede Korkut. (Haz. Abdimalik Nısanbayev vd.), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.
• İnan, Abdülkadir. “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”, Makaleler I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1987.
• ----------. Esi Türk Dini Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları, 2020.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2004.
• Kalenderoğlu, İhsan. “Nogay Destanlarında At Motifi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 21: 97-117, 2006.
• Kaplan, Essin. “Anadolu Türk Halk Masallarında Kılık Değiştirme”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2010.
• Karagöz, Erkan, “Motif-Index of Folk-Literature” Kullanımı ve Karşılaşılan Bazı Sorunlara Çözüm Önerileri”. Milli Folklor 124: 75-90, 2019.
• Kayıpov, Süleyman. Folklor Üzerine Yazılar. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Koç, Aylin. “Semetey”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Trabzon:, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 1998.
• Köktürk, Şahin. “Türk Destanlarında Hapsedilme Motifi”. Türklük Bilimi Araştırmaları XIX: 383-400, 2006.
• Küçük, Mehmet A. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Geleneğinde Don Değiştirme”. bilig 94: 97-122, 2020.
• Metin, Göksal. “Tuva-Türk Destanlarında Şekil Değiştirmeler”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi, 2018.
• Ocak, A. Yaşar. Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Yayınları, 1983.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• ----------. Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• ----------. Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Reichl, Karl. Türk Boylarının Destanları. (Çev. Metin Ekici), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Sakaoğlu, Saim. Anadolu Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara: Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları, 1980.
• -----------. Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• Sarpkaya, Seçkin. “Türk Dünyası Efsanelerinde Ayı Tasavvurunun Değişim ve Dönüşümü”. Milli Folklor Dergisi 101: 149-161, 2014.
• Serginbayev, Murın Jırav. Kazak Destanları 4. (Türkiye Türkçesine Akt. Fikret Türkmen-Metin Arıkan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Sulti, Rüstem. Edigey. Ankara: TÜRKSOY Yayınları, 1998.
• Tavkul, Ufuk. Karaçay-Malkar Destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Thompson, Stith. The Folktale. New York: The Dryden Press, 1946.
• ---------. Motif-Indeks of Folk Literature. Bloomington&London: Indiana University Press, 1955.
• Turgunbayev, Caştegin. “Er Töştük Destanında Bildirme Kipleri Çekimleri”. Yayımlanmamış doktora tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi, 1996.
• Turgunbayer, Caşteğin. “Türk Dünyası Destanlarında Ortak Motifler Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 24: 93-102, 2007.
• Türkan, Kadriye. “Türk Dünyası Masallarından Yansıyan Şaman Olgusu”. bilig 74: 219-238, 2015.
• ------. “Azerbaycan Efsanelerinde Şekil Değiştirme/ Kuşa Dönüşme”. Turkish Studies 11 (15): 433-444, 2016.
• Urmançi, Fatih. Tatar Destanları 1. (Türkiye Türkçesine Akt. Vedat Kartalcık-Caner Kerimoğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007a.
• ---------. Tatar Destanları 2. (Türkiye Türkçesine Akt. Vedat Kartalcık-Caner Kerimoğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007b.
• Yalçınkaya, Fatoş. “Anadolu Efsanelerinde Kadın ve Çocukların Kuşa Dönüşmesi Motifi”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 12 (28): 945-955, 2019.
• Yardımcı, Mehmet. Destanlar. Ankara: Ürün Yayınları, 2007.
• Yıldız, Naciye. “Türk Destanlarında Çocuksuzluk”. Milli Folklor Dergisi 11 (82): 76-88, 2009.
• Yoloğlu, Güllü. “Soy Kökümüzün Esas Faktörü Ana Dilimizdir”, (Türkiye Türkçesine Akt. Abdulselam Arvas), The Journal of Akademic Social Science Studies 5 (8): 121-124, 2001.
• Yiğit, Neslihan H. “Türk Dünyası Efsanelerinde Hayvanlarla İlgili Motifler Üzerine”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergis 11 (59): 278-288, 2018.