Türkiye ve Kazakistan’da Âşık Atışmasının/Aytısın Güncel Durumu Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 140, 107 - 118, 14.12.2023

Bekarys Nurimanov

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1271756

Cited By: 1

Öz

Türkiye’de âşık atışması, Kazakistan’da ise aytıs olarak bilinen söz yarışması, her iki ülkenin ortak kültürü olduğundan karşılaştırmalı olarak incelenmesi önemlidir. UNESCO’nun “İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi”ne kaydedilen âşıklık geleneği/aytıs, 20. yüzyılın başından bu yana Türkiye ve Kazakistan’da ayrı ayrı ve birçok açıdan incelenmiştir. Ayrıca Metin Ergun, Bekir Şişman ve Nergis Biray gibi araştırmacılar tarafından yapılan karşılaştırmalı çalışmalar, 1990’lı yıllardan başlayıp 2003 yılına kadar sürmüştür. Günümüzde de bu tür araştırmaların yapılması önem arz etmektedir. Bu makalede Türkiye ve Kazakistan’da âşık atışmasının/aytısın güncel durumunu mukayeseli olarak değerlendirmek amaçlanmıştır. Çalışma kapsamında 2022 yılında Türkiye’nin beş ilinde ve 2023 yılının ilk ayında bir ilde olmak üzere toplam altı ilde gözlem ve görüşme tekniği kullanılarak alan araştırması yapılmıştır. Ayrıca Kazakistan’da 2022 yılında düzenlenen akınlar aytısları da takip edilmiştir. Elde edilen verilerden hareketle Türkiye ve Kazakistan’da âşık atışmasının/aytısın güncel durumu, her iki ülkedeki âşıkların mevcut sayısı, düzenlenen programlar ve âşıkların yaptığı performansları olmak üzere üç alt başlık altında değerlendirilmiştir. Her iki ülkedeki benzerlikler, farklılıklar ve coğrafyaya özgü özellikler ele alınmıştır. Anadolu âşıklarının sayısı için T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının istatistik verileri, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü Projesinin web sayfasında yer alan bilgiler ve bu konuda yapılan tezlerden yararlanılmıştır. Kazak akınlarının mevcut sayısı için de Kazakistan’da Uluslararası Aytıs Akınları ve Türkücü-Destancılar Birliğine üye olan ve üye olmasa da akın olarak tanınan söz ustalarının sayısı tespit edilmiştir. Neticede günümüzde yaşayan, Türkiye’de 721 âşık ve onun %2,7’si kadın âşık olduğu, Kazakistan’da ise 370 akın ve onun %20’sinin kadın akın olduğu belirlenmiştir. Türkiye’nin en genç âşığı 21 yaşında ve lisans öğrencisidir. Kazakistan’ın genç akınları 11 yaşında ve ortaokul 5. sınıf öğrencisidir. Aynı zamanda Türkiye’de üç âşığın, Kazakistan’da ise otuzdan fazla akının akademisyen olduğu anlaşılmaktadır. Karşılaştırdığında âşıklar programlarının düzenlenmesinde her iki ülkede benzerlik ve farklılıklar bulunmaktadır. Ortak unsurlardan biri, âşık atışmasının 20.yüzyılda panayırlarda/jarmenkelerde gerçekleştirilmesidir. Anadolu’nun kendine özgü özelliği, âşıklar etkinliğinin aynı başlık altında düzenli yapılan geleneksel bir bayrama dönüşmesi ve sembolik hediyelerle ödüllendirilmesidir. Kazakistan’daki etkinliklerin özelliği ise aytısların ortaokul-lise öğrencileri, gençler ve genel aytıslar olmak üzere akınların yaşlarına göre üç düzeyde ayrı ayrı düzenlenmesi ve başarılı olan akınlara ödül olarak araba veya 1-5 bin ABD doları karşılığında teşviklerin verilmesidir. Ayrıca devlet kurumları ve iş adamları tarafından desteklenmesi aytısın Kazak toplumunda daha popüler olmasını sağlamıştır. Alan araştırması ve değerlendirme sonucuna göre geleneğin Türkiye ve Kazakistan’daki en temel benzerlikleri olarak âşıkların sahnede yaptığı performansları tespit edilmiştir. Bir başka ifadeyle her iki ülkenin söz şairlerinin sanatını sahnede tek başına icra ettiği ve iki veya ikiden fazla kişinin karşılıklı atışma yaptığı görülmüştür. Saz eşliğinde veya sazsız da şiir söylediği ve bağlama/dombıra dışında başka müzik aletlerini de kullandığı belli olmuştur. Ayrıca her iki ülkede de âşıkların irticalen şiir söyleme yeteneğinin sınandığı ortaya çıkmıştır. Karşılaştırmalı çalışma Anadolu ve Kazak âşıkların fikir alışverişinde bulunmasına ve geleneğin daha da gelişmesine katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

âşık atışması, aytıs, âşık, akın, karşılaştırma

A Comparative Study on the Current Situation of Call-And-Response/Aitys in Türkiye and Kazakhstan

Öz

It is important to analyse the word contest, known as the call-and-response in Türkiye and the aitys in Kazakhstan, as it is the common culture of both countries. The tradition of minstrelsy/aitys, which was inscribed in the “Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity” of UNESCO, has been studied separately and in many ways in Türkiye and Kazakhstan since the beginning of the 20th century. In addition, comparative studies conducted by researchers such as Metin Ergun, Bekir Şişman and Nergis Biray started from the 1990s and continued until 2003. It is important to carry out such studies today. In this article, it is aimed to comparatively evaluate the current situation of minstrel tradition/aitys in Türkiye and Kazakhstan. Within the scope of the study, field research was conducted using observation and interview technique in a total of six provinces, in five provinces of Türkiye in 2022 and in one province in the first month of 2023. In addition, the akıns organized in Kazakhstan in 2022 were also followed. Based on the data obtained, the current status of minstrel tradition/aitys in Türkiye and Kazakhstan, the current number of minstrels in both countries, the programs organized and the performances of the minstrels were evaluated under three categories. The similarities, differences and geographical features in both countries are discussed. For the number of Anatolian minstrels, The statistical data of the Ministry of Culture and Tourism, the information on the website of the The Project Dictionary of Names in Turkish Literature and the theses made on this subject were used. For the current number of Kazakh programs, the number of masters of speech who are members of the International Aitys minstrels and Poet-Epicists Union and who are known as Akın, even though they are not members, has been determined. As a result, it has been determined that there are 721 minstrels living today in Türkiye and 2.7% of them are female minstrels, while in Kazakhstan there are 370 minstrels and 20% of them are women. Türkiye’s youngest minstrel is 21 years old and an undergraduate student. Kazakhstan’s youth minstrels are 11 years old and 5th grade students in secondary school. At the same time, it is understood that there are three minstrels in Türkiye and more than thirty in Kazakhstan. When compared, there are similarities and differences in the arrangement of the minstrel’s programs in both countries. One of the common elements is that the call-and-response duets was held in fairs in the 20th century. The unique feature of Anatolia is that the minstrels’ event turns into a traditional holiday held regularly under the same title and is rewarded with symbolic gifts. The peculiarity of the events in Kazakhstan is that the akıns of the aitys are organized separately at three levels according to their age: middle school-high school students, youth and general aitys, and incentives are given to successful minstrels in exchange for a car or 1.000 to 5.000 US Dollars. In addition, support by state institutions and businessmen made aitys more popular in Kazakh society. According to the results of the field research and evaluation, the performances of the minstrels on the stage were determined as the most basic similarities of the tradition in Türkiye and Kazakhstan. In other words, it was seen that the poets of both countries performed their art alone on the stage and two or more people had a quarrel. It is clear that poets sang with or without musical instruments and used other musical instruments besides baglama/dombira. It was also revealed that in both countries the ability of poets to recite extemporaneously was tested. The comparative study will contribute to the exchange of ideas between Anatolian and Kazakh minstrels and the further development of the tradition.

Anahtar Kelimeler

Call-and-response, aitys, minstrel, akın, comparison.

Kaynakça

• Ahmetov, Zaki. Adebiyettanu. Terminder sözdigi. Haz. Z. Ahmetov ve T. Şanbayev. Almatı: Ana Tili, 1998.
• Alptekin, Ali Berat. Türk Halk Şiirinde Enver Paşa. Türklük Bilimi Araştırmaları, 26 (2009): 29-44.
• Asanov, Kameshke. Aytıs önerinin publitsistikalıq sipatı. Astana: Foliant. 2010.
• Biray, Nergis. Aytıs; Aytıs-Tartıs. The Genre of Aytis and Verbal Duelling Among Kazak Folk Poets. Milli Folklor 57 (2003): 58-75.
• Çolak, Ahmet Savaş. Yetik Ozan, Hayatı ve Şiirlerinin Tematik İncelemesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2014.
• Dubuisson, Eva-Marie. “Confrontation in and through the Nation in Kazakh Aitys Poetry”. Journal of Lin-guistic Anthropology Vol. 20, Issue 1 (2010): 101–115.
• Ergun, Metin. “Kazak Halk Akınlarında (Şairlerinde) Rüya Motifi”. Millî Folklor 23 (1994): 8-14.
• Ekici, Metin. “Âşıklık Geleneğinin Güncel Sorunları” Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır (ed.) Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Âşık Sanatı Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı. Gazi Üniversitesi THBMER Yayınları, ss. 7-15, Ankara. 2011.
• https://ich.unesco.org/en/decisions/4.COM/13.72 erişim tarihi: 20.08.2022.
• https://ich.unesco.org/en/decisions/10.COM/10.B.20 erişim tarihi: 20.08.2022
• https://halktv.com.tr/kultur-sanat/56-konya-asiklar-bayrami-sona-erdi-703628h erişim tarihi: 25.11.2022.
• https://www.haberturk.com/sivas-haberleri/29386577-sivasta-15-uluslararasi-geleneksel-asiklar-bayrami-duzenlendi erişim tarihi: 25.11.2022.
• https://www.sultanbeyli.bel.tr/videolar/14-uluslararasi-asik-nusret-summanioglu-anma-programi-ve-asiklar-solenimizi-gerceklestirdik/ erişim tarihi: 06.06.2022.
• https://www.youtube.com/watch?v=XRz6FxAZ4vU erişim tarihi: 01.03.2022.
• https://www.youtube.com/watch?v=NXm0W-ur820 erişim tarihi: 28.11.2022.
• https://www.caytvhaber.com/karadeniz/samsunda-duzenlenen-turk-dunyasi-sazlari-bulusuyor-etkinliginde-turk-dunyasi-oz-50406h erişim tarihi: 28.11.2022.
• https://www.kaznpu.kz/kz/21076/news/ erişim tarihi: 10.03.2022.
• https://ticketon.kz/event/zhas-aqyndar-aytysy erişim: 20.05.2022.
• https://ardak.kz/archives/17933 erişim tarihi: 20.08.2022.
• https://kaz.zakon.kz/6017009-stbaevta-respublikalyk-zhas-akyndar-aitysy-otti.html erişim tarihi: 10.12.2022.
• https://ult.kz/post/mukhtar-niyazov-ush-durkin-altyn-dombyra-iegeri-atandy erişim tarihi: 06.06.2022.
• https://www.facebook.com/muhtar.niyazov/videos/3160327424246106 erişim tarihi: 11.12.2022
• https://didar-gazeti.kz/barqytbel-bawrayy-duebirge-boelendi/ erişim tarihi: 15.08.2022.
• https://khabar.kz/kk/zhoba-turaly-asyl-dombyra erişim tarihi: 15.01.2023.
• https://www.gov.kz/memleket/entities/kostanai-madeniet/press/news/details/431518?lang=kk erişim tarihi: 10.01.2023.
• https://www.youtube.com/playlist?list=PLA8mECrqtluW_VO7IuPs1wk7bnbMsDtyr erişim tarihi: 01.02.2023.
• Kaya, Serhat. “Kayseri’de Yetişen Genç Bir Âşık Halil Daylak”, Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (2022): 40-54.
• Ölçer Özünel, Evrim. “Geleneğin Geleceği: Somut Olmayan Kültürel Miras Unsuru Olarak Âşıklık”, AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (2019): 39-45.
• Nakış, Dilay. 1970-2020 Yılları Arası Âşıklık Geleneği ve Siyasal Kültür. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, 2021.
• Nurimanov, Bekarys ve Zhuldyzay Kishkenbayeva. “Küresel Salgın (Covid-19) Sürecinde Kazakistan’da Âşık Atışmaları ve Salgınla İlgili Şiirlerin İncelenmesi”. Millî Folklor 129 (Bahar 2021): 98-110.
• __________. Tauelsizdik cıldarındağı aytıs janrı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Astana: L.N.Gumilev Avrasya Millî Üniversitesi, 2014.
• Salimjan, Guldana. “Debating gender and Kazakhness: memory and voice in poetic duel aytis between China and Kazakhstan”. Central Asian Survey 36:2 (2017): 263-280.
• Şişman, Bekir. “Türkiye ve Kazakistan’da Yaşayan Âşıklık Geleneğin Değişmeyen Unsurlar Açısından Karşılaştırılması”. Millî Folklor 54 (2002): 68-74.
• Taşkaya, Serdarhan ve Osman Taşkaya. Türkiye’de Âşıkların Sorunları Ve Beklentileri. E-Journal of New World Sciences Academy Humanities Vol. 6. No. 1. (2011): 60-72.