Gérard Bouchard ve “Toplumsal Mitler” Teorisi

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 146, 29 - 40, 11.06.2025

Koray Üstün

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1473993

Öz

Mit araştırmalarının ilkel toplum üzerine yapılan çalışmalara indirgenemeyeceği; çağdaş toplumsal düzenin çözümlenmesi ve kültür ile toplumsal yaşam kodlarının tanımlanmasında da mitlerin rol üstlendiği düşüncesini Toplumsal Mitler ve Kolektif İmgelemler (Social Myths and Collective Ima-ginaries) adlı çalışmasında sistemleştiren Gérard Bouchard, mitler üzerine yapılan kuramsal çalışmalar ve gerçekleştirdiği ampirik gözlemlerden hareket ederek bir model geliştirir. Kolektif imgeleri, toplumsal dinamiklerin temel devindirici unsuru olarak gören ve süreklilik arz eden inanç ve eylemlerin arka planında bu ortak düşünüşü bulan Bouchard’a göre mitler sosyal ve kültürel üretim süreçlerinin başat unsurlarıdır. Bouchard’ın yaklaşımına göre halk eylemleri ve üretimleri kadar, iktidarlar tarafından sağlanan otoritede de mitlerin etkisi büyüktür. Bouchard, kolektif imgelemin yalnızca normlar, anlatılar ve geleneklerle örülmediği, sembolik yapılarla kurulan mitsel bağların da bu süreçte etkili olduğu tezinden hareketle kolektif imgelemin belirdiği alanları altı başlıkta tasnif eder: mekân temsilleri, zaman temsilleri, sosyal temsiller, benlik temsilleri, ötekilik temsilleri, geçmiş temsiller ve gelecek temsilleri. Toplumsal mitler teorisine göre mitlerin bu bağlamlarda etkin bir rol üstlenmesi bilinçli bir mitleştirme sürecinin sonucudur. Toplumsal mitlerin doğuşunu determinist bir bakış açısıyla çözümleyen Bouchard, mitleşme sürecinin ilk aşamasında mitolojik söylemin kime ait oldu-ğunun tespit edilmesi gerektiğini ifade eder ve bu süreci sistemleştirir. Sosyal aktörler, güç ilişkileri ve sosyal değişimin mitleşme sürecinde etkili olduğunu savunan teoride uzak ya da yakın geçmişte gerçekleşen travmatik bir olay “çapa” metaforuyla açımlanır. “Çapa”lar aracılığıyla bilinçte kalıcı ve derin bir duygu biçimini alan deneyimlerin devreye sokulduğu savunulur. Bouchard’ın “damga” olarak adlandırdığı bu duygular, kolektif aktörler tarafından sürdürülebilmekte ve stratejik amaçlar doğrultusunda kullanılabilir duruma gelmektedir. Duyguların “ethos”a dönüşmesiyle birlikte beliren değer ve standartların kutsallaştırılması sonucunda kolektif imgelemde bilişsel bir değişim ortaya çıkar. Toplumsal bağın sürdürülebilmesi için kutsallaştırmanın kaçınılmaz olduğunu ifade eden Bouchard, kutsallık kazanan bileşenlerin bir dizi sembolün doğuşunu sağladığını belirtir. Toplumsal mitlerin kolektif imgelemdeki sürekliliği mitlerin doğuş sürecinde olduğu gibi bilinçle yönetilecek bir sürece bağlıdır. Herhangi bir toplumun geçmişi, duyguları, özlemleri ve idealleriyle oluşan tanımlayıcı kimliğin sürekliliği; yorumlama, seçme ve yüceltme ile sağlanır. Kolektif belleği canlı tutan toplumsal mitlerin değişen bağlam ve kitlelerde karşılık bulması için görselleştirme, figürleştirme, retoriğe yaslanan hitabet ile gerçekleştirilen anlatım ve ideolojik söylemi temel stratejiler olarak yorumla-yan Bouchard’a göre bu stratejilerle ideolojilerin ve kamusal tartışmaların daha iyi anlaşılması sağlanmakta, yaygınlaşan deneyimlerle mit ve kimliklerin inşası kuvvetlenmektedir. Bouchard’ın bu yorumu, mitleşme sürecinin kültür araştırmaları, ideolojik söylem çalışmaları ve dilbilimin uygulama alanları kapsamında ele alınabileceğini göstermektedir. Böylesine bir teorik yaklaşımın toplumsal mitleri folklor perspektifinde biçimsel olduğu kadar işlevsel bakımdan da daha iyi konumlandırma-mıza, toplumun imgesel yoldan yarattığı mitlerin onun gerçeklik algısını nasıl biçimlendirdiğini ya da en azından ne şekilde etkilediğini daha derinlikli kavramamıza olanak sağlayacağı düşünülebilir. Toplumsal hareketliliğin bir parçası olan toplumsal mitlerin nasıl üretildiğini ve kolektif imgelemdeki yerinin kültürel üretimlerde nasıl bir rol üstlendiğini irdeleyen bu teori, üretilen toplumsal mitlerin kolektif imgelemde nasıl tutunduğunu ve süreklilik gösterdiğini açıklamakta; değer ve inanç sistemlerinden kültürel üretime uzanan pek çok olgunun tanımlanmasında toplumsal mitlerin etkisini çözümlemektedir. Bouchard'ın işaret ettiği üretim süreci ve yapılar aracılığıyla mitik bir görünüm yüklenilen yapay zekâ, sağlıklı yaşam, iklim değişikliği gibi olguları veya Zuckerberg, Musk, Assange gibi modern zaman kahramanlarını çözümlemek mümkündür. Bu noktadan hareketle çalışmanın amacı, genelleyici bir tutumla çağdaş toplumların kültürel üretimleri ve değer sistemlerinin şekillenişinde mitlerin rolünü vurgulayarak mitlerin yalnızca geçmişin değil bugünün anlamlandırılmasında da etkili olduğunu savunan “toplumsal mit” kavramını irdeleyerek bu kavramın kolektif imgelemin doğuşu ve sürekliliğindeki etkisini Gérard Bouchard’ın kuramsal bakış açısıyla ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Mit , toplumsal mit , kolektif imgelem , kültür üretimi , Gérard Bouchard.

Gérard Bouchard and His Collective Imaginaries Theory

Öz

Gérard Bouchard, in his work Social Myth and Collective Imaginaries, systematizes the idea that mythological studies cannot be reduced to studies of primitive societies alone; myths also play a role in analyzing contemporary social order and defining the codes of culture and social life. Drawing on theoretical studies on myths and empirical observations, Bouchard develops a model that sees collective imaginaries as the fundamental driving forces of social dynamics, identifying shared think-ing behind persistent beliefs and actions. According to Bouchard, myths are central elements in social and cultural production processes. Bouchard's approach highlights the significant influence of myths not only in popular actions and productions but also in the authority provided by govern-ments. He categorizes the domains in which collective imaginaries manifest into six areas: represen-tations of space, time, society, self, otherness, and representations of the past and future. According to the Theory of Social Myths, the active role of myths in these contexts is the result of a conscious mythologization process. Bouchard, who analyzes the emergence of social myths from a determinis-tic perspective, argues that identifying the origin of mythological discourse is crucial in the initial phase of the mythologization process. In his theory, Bouchard posits that social actors, power rela-tions, and social change play a role in the mythologization process, interpreting a traumatic event from the distant or recent past through the metaphor of an "anchor." These "anchors" are said to evoke experiences that leave a lasting and profound emotional imprint on collective consciousness. The emotions that Bouchard refers to as "stamps" can be sustained by collective actors and strategi-cally utilized. With the transformation of emotions into "ethos," the sacralization of emerging values and standards leads to cognitive changes in collective imaginaries. Bouchard asserts that sacralization is essential for maintaining social bonds, and the elements that gain sanctity give rise to a series of symbols. The continuity of social myths in collective imaginaries, like their emergence, depends on a process that is consciously managed. The continuity of a society's defining identity, formed by its past, emotions, aspirations, and ideals, is ensured through interpretation, selection, and glorification. Bouchard interprets visualization, figurativization, rhetoric-based oratory, and ideological discourse as the main strategies for ensuring that social myths, which keep collective memory alive, resonate with changing contexts and audiences. According to Bouchard, these strategies help better understand ideologies and public debates, strengthening the construction of myths and identities through wide-spread experiences. Bouchard's interpretation suggests that the mythologization process can be con-sidered within the scope of cultural studies, ideological discourse studies, and linguistics. Such a theoretical approach could allow us to better position social myths in both formal and functional terms within a folkloric perspective and help us more deeply understand how myths, created through a society's imaginative processes, shape or at least influence its perception of reality. This theory, which examines how social myths, as part of social mobility, are produced and what role they play in cultural productions within collective imaginaries, explains how these myths are sustained and perpetuated within collective imaginaries. It analyzes the impact of social myths on the definition of various phenomena, from value and belief systems to cultural production. It is possible to analyze phenomena like artificial intelligence, healthy living, and climate change, which are endowed with a mythical appearance through the production processes and structures pointed out by Bouchard, as well as modern-day heroes like Zuckerberg, Musk, and Assange. From this point of view, the aim of the study is to examine the concept of "social myth," which argues that myths are not only influential in making sense of the past but also the present, by emphasizing the role of myths in the shaping of cultural productions and value systems in contemporary societies. The study seeks to reveal the impact of this concept on the emergence and continuity of collective imaginaries from Gérard Bou-chard's theoretical perspective.

Anahtar Kelimeler

Myth , social myth , collective imagination , cultural production , Gérard Bouchard

Kaynakça

• Altunsabak, Ergin. “Virüsün Eskatoloji Mitine Dönüşümü: Koronavirüs”. Millî Folklor 135 (2022 Güz): 62-72.
• Aslan, Erkan. Günümüz Kent Toplumunda Mitin Dönüşümü ve Sürekliliği: UFO Mitleri. (Yayınlan-mamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara, 2019.
• Avcı, Nil. “Cassirer’de Mitik Bilinç,” Temaşa Felsefe Dergisi 17 (2022): 104-120. https://doi.org/10.55256/temasa.1027822
• Bouchard, Gérard. Social Myths and Collective Imaginaries. Toronto: Toronto Üniversitesi Yayınla-rı, 2017.
• Cassirer, Ernst. Sembolik Formlar Felsefesi II: Mitik Düşünme. (Çev. Milay Köktürk). Ankara: Hece Yayınları, 2005.
• Cohen, Percy. “Mit Kuramları”. (Çev. Evrim Ölçer Özünel). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları, 2010.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. Simavi Yayınları, 1993.
• Ganowicz, Jacek. 'Ideology', 'Meaning', and 'Myth': Marx, Weber, and Durkheim on the Three Dimen-sions of Sacred Symbolism and Their Uses in Society. Doktora tezi. Syracuse Üniversitesi. 1990.
• Hanko, Lauri. “Miti Tanımlama Problemi”. (Çev. Nezir Timur). Millî Folklor 59 (2003): 96-103.
• Krappe, Alexander H. “Folklor ve Mitoloji”. (Çev. Umay Günay). Halkbiliminde Kuramlar ve Yakla-şımlar 2. (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları, 2010.
• Segal, Robert A. “Dinsel Mit-Ritüel Kuram”. (Çev. Naim Atabağsoy). Millî Folklor 94 (2012): 173-187.
• Zengin, Erkan. “Nazi İdeolojik Söyleminde Folklora Yapılan Göndermeler: Siegfried Miti”. Millî Folklor 138 (2023): 67-74.