Tefsir İlminin Bilinmeyen Siması Molla Huveyş; Hayatı ve Beyânu’l-Me‘ânî Adlı Tefsiri

Yıl 2022, Sayı: 15, 263 - 295, 31.12.2022

Seyfullah Efe Mehmet Aydemir

https://doi.org/10.47502/mizan.1154748

Öz

Kur’ân-ı Kerim’in anlaşılması için geçmişten günümüze çokça gayret sarf edilmiştir. Makalemizin konusu olan Molla Huveyş ve tefsiri de bu zincirin bir halkasıdır. 1880-1978 yılları arasında yaşamış, hem Suriye’de hem de Irak’ın kuzey bölgelerinde hâkimlik/kâdılık görevlerinde bulunmuştur. Yazar, 1936-1939 yılları arasında “Beyânu’l-me‘ânî ‘alâ hasebi tertibi’n-nüzûl” adıyla ilk kez surelerin nüzûl sıralamasına göre tefsirini kaleme almış ve eser 1962 yılında sadece bir kez basılmıştır. Altı ciltten oluşan tefsirin ilk dört cildi Mekkî sûreleri içerirken son iki cildi Medenî sûreleri barındırmaktadır. Kendi alanında ilk sayılan ve Türkiye’de de tanınmayan bu müfessirin tanıtımı ve tefsir metodunu açığa çıkarmak için bu makaleyi kaleme aldık. Makale üç ana başlıktan oluşmaktadır. İlk başlıkta müellifin hayatı, eserleri ve tefsirinin genel özellikleri incelenmiştir. İkinci bölümde eser, rivâyet ve dirâyet tefsir yöntemi açısından ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Kur’ân tarihi, sebeb-i nüzul, Mekkî-Medenî, nesh, tekrar, garîbu’l-Kur’ân ve fezâilu’l-Kur’ân gibi tefsirinde yer verdiği Kur’ân ilimleri irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Nüzûl Sıralı Tefsir, Molla Huveyş, Beyânu’l-me‘ânî, Metod

Kaynakça

• Abbas, Fadl Hasan. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn esasiyyetu ve itticahatu ve menâhicu fî’l-‘asri’l-hadîs. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2016.
• el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdulhadi. Keşfu’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ’ş-tuhira mine’l-ehâdisi ‘ala’l-elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2009.
• Akk, Halid Abdurrahman. Usûlu’t-tefsir ve kavâiduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
• Arslan, Ahmet Turan – Uzun, Mustafa İsmet. “Takrîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/472-474. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aruçi, Muhammed. “Muhammed Ali el-Haddâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/500. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ayâzî, Seyyid Muhammed Ali. el-Müfessirûn hayatuhum ve menhecuhum. Tahran: Vezaretü’s-Sekâfetü ve’l-İrşâdü’l-İslamî, 1386.
• Aydemir, Abdullah. “Fezailü’l-Kur'ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/532-534. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrailiyat. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
• Aydemir, Mehmet. Beyânu’l-Meânî Bağlamında Molla Huveyş’in Tefsir Yöntemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2021.
• Aydın, İsmail. Kur'ân’ın Filolojik Yorumu. İzmir: Tibyan Yayınları, 2010.
• Aydın, Muhammed. “Rivâyet Tefsiri Kavramı ve Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsiri: Eleştirel Bir Yaklaşım”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2008), 25-45.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. b.y.: Dâru Tavku’n-Necât, 1422/2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garibü’l-Kur'ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Muharrem Çelebi, “Ezdâd”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 12/47-48. İstanbul: TDV Yaayınları, 1995.
• Çetin, Abdurrahman. “Lahn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/55-56. Ankara: TDV Yaayınları, 2003.
• ed-Dârekutnî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ömer. Sünenu Dârekutnî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2004.
• Dumlu, Ömer. Kur'ân’da Bazı Kavramlara Bakış. İzmir: Anadolu Yayınları, 2009.
• Dumlu, Ömer. Tefsir Usulü. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2017.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Remiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/556. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Efe, Seyfullah. “Dilbilimsel Tefsir”. “Tefsir ve Tefsir Metinleri Ders Kitabı”. edt: Ömer Dumlu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi, 2011.
• Fâris, Taha Muhammed. Tefâsîru’l-Kur'âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Feth, 2011.
• Feyyaz, Âmine Fazıl. “et-Tefsir bi-hasebi’n-nüzûl ‘inde’l-hidâsiyyin eş-Şeyh Abdulkadir Molla Huveyş enmûzecen”. Mecelletu’l-Cami’ati li’d-Diraseti’l-İslamiyye. 27/4 (2019), s. 413-439.
• Güler, Musa. Nüzûl Sırasını Esas Alan Tefsirlerin Mukayesesi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali Ebû Bekir. Tarîhu Bağdâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Huveyş. Abdulkadir b. Muhammed b. Mahmud b. Hızır Âl Ğâzî el-Ânî. Beyânu’l-me‘ânî ‘alâ hasebi tertibi’n-nüzûl. Dımaşk: Matbaatu’t-Terakkî, h. 1382.
• İbn el-Cezerî, Şemsüddin. Müncidü’l-mukrıîn ve mürşidü’t-tâlibîn. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris b. Münzir et-Temimî el-Hanzalî er-Râzî. Tefsiru’l-Kur'âni’l-Azim li-İbn Ebî Hâtim. thk. Esad Muhammed et-Tayyib, b.y.: Mektebetu Nizar Mustafa el-Bâz, h. 1419.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin Ahmed b. Abbas. Mukaddime fî usûli’t-tefsir. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. Fünûnu’l-efnân fî uyûni ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 1987.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur'ân’ı Anlamaya Katkısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Karagöz, Mustafa. “Tefsirde Rivâyet-Dirâyet Ayrımının Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti”. Bilimname 5 (2004/2) 45-60.
• el-Ḳurtubî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-âhkâmi'l-Kur'ân. nşr. Hişâm Semîr el-Buḫârî. Riyad: Dâru ʿÂlemi'l-Kutub, 1423/2003.
• Lebid. b. Rebia b. Malik. Divanu Lebid b. Rebia el-Âmirî. b.y.: Dâru’l-Marife, 2004.
• Mâlih, Muhammed Riyaz - Nizar Abâza. İtmâmu’l-a‘lâm. Beyrut: Dâru Sâdır, 1999.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. “Kur'ân’ı Kerim’de İltifat Sanatı”. Diyanet İlmi Dergi 33/1 (1997), 15-35.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin b. Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâyi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Na’nâa, Remzi. el-İsrailiyat ve eseruhâ fî kütübi’t-tefsir. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1970.
• Okumuş, Mesut. Kur’ân’ın Kronolojik Okunuşu Muhammed İzzet Derveze Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/399-402. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Öztürk, Mustafa – Ünsal, Hadiye. Kur’ân Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Mustafa. “Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri: Bir Mahiyet Soruşturması”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Samsun 8/2 (2008), 1-20.
• Pala, İskender - Durmuş, İsmail. “İstiare”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/316. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ramazan Yusuf, Muhammed Hayr. el-Müstedrek ‘alâ tetimmeti’l-a‘lâm li’z-Ziriklî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Ramazan Yusuf, Muhammed Hayr. Tetimmetu’l-a‘lâm li’z-Ziriklî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur'ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yayınları, 2018.
• es-Suyûtî, Celâleddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. el-İtḳân fî ʿulûmi'l-Kur’ân. nşr. Muḥammed Ebû'l-Faḍl İbrâhîm. b.y.: el-Heyʾetu'l-Mıṣriyyeti'l-ʿAmme li'l-Kuttâb, 1394/1974.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. el-Câmiu’l-beyân fî te’vili’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• et-Tahhan, Mahmud. Teysiru mustalahi’l-hadis. Riyad: Mektebetu’l-Meârif, 2011.
• el-Vâhidî, Ebûl-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbu’n-nüzûl. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• Yitik, Ali İhsan. “Tenasüh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/443-446. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-müfessirûn. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2005.
• ez-Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• ez-Zemahşerî, Ebû’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1407.
• Zeydân, Dr. Abdulkerim. el-Vecîz fî şerhi’l-kavâidi’l-fıkhiyye fî’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müesessetu’r-Risâle, 1424/2003.
• https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%88%D9%83%D9%85%D8%A7%D9%84 (06.06.2020)
• https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85 (06.06.2020)
• https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%86%D9%8A%D8%B7%D8%B1%D8%A9_(%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7) (06.06.2020)
• https://www.google.com/maps/place/Mayadin+il%C3%A7esi,+Suriye/@34.9506563,40.4512039,10.83z/data=!4m5!3m4!1s0x154870ceceab1bd3:0x478a3d23f0ad52ac!8m2!3d35.0160783!4d40.44654 (06.06.2020)
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Haseke (06.06.2020)