Bio-Sosyolojik Kuram Ekseninde İslam Hukukunun Kökeninin İlâhîliği İddiasının Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 16, 233 - 268, 30.06.2023

Nail Çam

https://doi.org/10.47502/mizan.1215995

Öz

İslam Hukukunun ilâhî bir hukuk olduğu iddiası yaygın bir anlayıştır. Fakat fıkhî ahkâmın, ilâhî irâde ve insan marifetiyle oluşturulduğu; ahkâmda ekol, siyaset, iktisat gibi beşerî ve içtimâî unsurların daha çok etkili olduğu dikkate alındığında ilâhîlik iddiası tartışılabilir hale gelmektedir. Bu sebeple İslam Hukukunun İlahîliği iddiasını Şârî’nin kimliği, nassî ve içtihâdî hüküm farkı, İslam Hukukunun statikliği, ebedîliği, esnekliği, dünyevîliği, tarihselliği, doğuşunda ve yürürlüğünün sağlanmasında sosyal gerçeklikle ilişkisi, şer’î delillerdeki sosyal gerçeklik, sosyal gerçekliğin oluşturduğu fıkıh çeşitleri ve fıkhî hükümlerin dini değeri mevzuları bağlamında hukuku toplumsal yaşamın bir sonucu olarak gören bio-sosyolojik kuramdan hareketle ele alıp inceledik. Sonuç olarak da İslam Hukukunun kökeninin sadece ilâhî irade olduğunu söylemek yerine; onu, ilâhî iradeye uygun hükmü bulmak, ideali yakalamak, insan ve toplumun yararını temin etmek için metafizik ve fizik âleminin naklî ve aklî verileri doğrultusunda tarihi süreç içerisinde meydana getirilmiş normlar bütünü olarak tanımlamanın daha isabetli olacağını tespit ettik.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Bio-Sosyolojik Kuram, İlâhîlik, Tarihsellik, Dünyevîlik

Evaluation of the Claim of the Divinity of the Origin of Islamic Law in terms of Bio-Sociological Theory

Öz

The claim that Islamic Law is a divine law is a common understanding. However, it is stated that the jurisprudence was created by divine will and human ingenuity; Considering that human and social factors such as school, politics and economics are more effective in the judgment, the claim of divinity becomes debatable. For this reason, we took and examined the claim of the divinity of Islamic Law, starting from the bio-sociological theory that sees law as a result of social life in the context of the identity of the Şârî, the difference between nassî and ijtihad judgments, the staticity, eternity, flexibility, worldliness, historicity of Islamic Law, its relationship with social reality in its birth and enforcement, the social reality in the shar’i evidences, the types of fiqh formed by social reality and the religious value of fiqh judgments. As a result, for catching the ideal, and ensuring the benefit of human and society and finding the judgment in accordance with the divine will; instead of saying that the origin of Islamic Law is only divine will, we have determined that it would be more appropriate to define it as a set of norms created in the historical process in line with the transmitted and mental data of the metaphysical and physical world.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Bio-Sociological Theory, Divinity, Historicity, Worldly

Kaynakça

• Ahmed Emin. Fecru’l-İslam. Kahire: Matbaatu Lecnetu't-Te'lif, 1945.
• Ak, Ayhan. İslam Hukuk Felsefesi (Köken ve Uyum Odaklı Analiz). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Aksu, Zahid. İslam’ın Doğuşunda Toplumsal Realite: Hukuki Ayetler ve İçtihadi Kaynaklar. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005.
• Âmidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî Ali Seyfeddin. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1982.
• Apaydın, Yunus. “İctihad.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları 2000.
• Aral, Vecdi. Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2. Basım, 1992.
• Aral, Vecdi. Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine. İstanbul: Filiz Kitabevi, 6. Basım, 1991.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlı Hukuk Tarihçiliği ve Problemleri”, Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları: Tespitler- Problemler-Teklifler. 65-71. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi. 2001.
• Ayengin, Tevhit. “İslâm Hukukunun Kökeni Üzerine Bazı Düşünceler.” Usul İslam Araştırmaları 4/2. (2005), 99-113.
• Bakkal, Ali. İslâm Hukukunda Hikmet, İllet ve İctimâi Vâkıa Münasebetlerinin Hukuki Neticeleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1986.
• Bardakoğlu, Ali. “Fıkıh Sorun mu Üretir, Çözüm mü?” Eskiyeni 29/Güz 2014, 147-178.
• Bardakoğlu, Ali. İslam Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme, İstanbul: KURAMER, 2016.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin. el-Mu‘temed fî Usûli’l-Fıkıh. thk. Muhammed Hamîdullah. 2 cilt. Dımaşk: y.y., 1964.
• Beşer, Faruk. “Bir Bilgi Türü Olarak Fıkıh ve Diğer Disiplinlerle İlişkisi.” Usûl İslam Araştırmaları 5/1. (2006), 33-62.
• Bilgin, Vejdi. Fakih ve Toplum: Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. 8 cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm. el-Câmi’u’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr. 9 Cilt. Şam: Dâru’t-Tavkı’n-Necât, 1422.
• Câbiri, M. Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2000.
• Canatan, Kadir. “Kur’ân Hükümlerinin Sosyolojisi.” Eskiyeni 27/Güz 2013, 49-78.
• Cessâs, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. 4 cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk ve Hukuk Bilimine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 3. Basım, 1966.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk Başlangıcı Dersleri, Birinci Kitap. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 1963.
• Çelebi, İlyas, N. Güdekli, Hayrettin. “Temel İslam İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri”, Metodoloji/Usûl- V, Tartışmalı İlmî ihtisas Toplantısı. 369-416. İstanbul 2014,
• Çelik, Edip F. Milletlerarası Hukuk. Birinci Kitap. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1984.
• Dağcı, Şamil. “Birleşen ve Ayrışan Yönleriyle Usûl-i Fıkhın Kelâm, Tasavvuf ve İslâm Felsefesi ile Olan İlişkisi.” İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsurları: Usûl-i Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf ve İslâm Felsefesi” İslâmî İlimlerde Metodoloji-VI, Ed. İlyas Çelebi, Mehmet Bulgen, 341-350. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Doğan, Ergun. Sosyoloji ve Tarih. İstanbul: Der Yayınları, 1982.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. ‘Amel.’ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 3/16-20. İstanbul: TDV Yayınları 1991.
• Düşgün, Feyza Şule. “İslam Hukuku Açısında Sosyal Realite-Vahiy İlişkisi.” Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8, 2006, 105-129.
• Ebu Davud, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 4 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. Kitâbü’l-Âlim ve’l-Müteallim. thk. ve çev. Mustafa Öz. İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2002.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslam Hukuku Metodolojisi (Fıkıh Usulü). çev. Abdulkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınevi, 7. Basım, 1997.
• Eşkar, Ömer Süleyman. Târihu’l-Fıkhi’l-İslâmî. Kuveyt: Mektebetu’l-Fellâh, 1402/1982.
• Fazlurrahman. İslam. çev, Mehmet Dağ-Mehmet Aydın. İstanbul: Selçuk Yayınevi, 1981.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min İlmi'l-Usûl. thk. Muhammed Abdusselam eş-Şâfî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993).
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu Ulûmiddîn. thk. Muhammed Said el-Mehâsinî. 4 cilt. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ-Dâru’l-Menhel 2010.
• Gencer, Bedri. “Fıkıh Olarak Türk Düşüncesi-İslam-Türk Düşüncesinin Doğası Üzerine- Muhafazakâr Düşünce.” 15/54, Mayıs-Ağustos, 2018, 13-71.
• Gözübüyük, A. Şeref. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Ankara: Turhan Yayıncılık, 2000.
• Gurvitch, Georges. “Hukuk Sosyolojisinin Konusu ve Problemleri.” Çeviri: Hamide Topçuoğlu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 6/2, 1949, 222-245.
• Güler, Mehmet Nuri. “Fıkh’ın Bilimleşme Sürecinde Muhalif Mevali Fıkhı ile Tepkisel Arap Fıkhı.” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37, 2017, 153-194.
• Günay, Hacı Mehmet. “Günümüz Fıkıh Problemleri: Sebepler, Yöntemler ve Yaklaşımlar.” İslâm Hu¬kuku El Kitabı, ed. Talip Türcan, Ankara: Grafiker Yayınları, 2. Basım, 2017, 601-619.
• Güngör, Erol. Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken,1986.
• Güriz, Adnan. Hukuk Felsefesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1985.
• Hallaq, Wael. “Dini ve Dini olmayan Kültürlerde Hukuki Akıl Yürütmenin Mantığı: İslam Hukuku ve İngiliz Hukuku (Common Law) Örneği.” çev. Muharrem Kılıç. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/5, 15 Haziran 2002, 49-70.
• Hassan, Ahmed. İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, Hüseyin Esen. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• İbn Âbidîn, Seyyid Muhammed Emîn, Neşru’l-Arf fî Binâi Ba’di’l-Ahkâmi ale’l-Urf, Şam: yy. 1301.
• İbn Âbidîn, Seyyid Muhammed Emîn. Raddu’l-Muhtâr ala’d-Durri’l-Muhtâr. 6 cilt. Kâhire: Emîriyye, ty.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. 2 cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2009.
• İbn Kayyım, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ebi Bekr. İ’lâmu’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn. 7 cilt. Beyrut ty.
• Kahraman, Abdullah. “Ebu Hanife’de Din ve Şeriat Ayrımı Var mı?” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi19, (2012), 467-474.
• Karadavî, Yusuf. İslam Hukuku Evrensellik-Süreklilik. çev. Yusuf Işıcık, Ahmet Yaman. İstanbul: Nida, 2012.
• Karaman, Hayrettin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1974.
• Kemâlî, Muhammed Hâşim. “Fıkıh ve Sosyal Realiteye Uyumu.” çev. Tevhid Ayengin, Nevzat Tartı, EKEV Akademi Dergisi 2/1, 1999.
• Kirman, Mehmet Ali. Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
• Köse, Saffet. “Teşekkül Devrinde Fıkhın Dünyevîliği Fikri ve Günümüzdeki Yansımaları.” İLAM Araştırma Dergisi 2/22. Temmuz-Aralık 1997.
• Kutlu, Sönmez. Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtürîdî, İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdik. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitabiyat, 2000.
• Kutlu, Sönmez. “Gelenekçi Zâhiri İslam Anlayışının Zihniyet Analizi: Epistemolojik, Teolojik ve Kültürel Temelleri”, Zâhirî ve Selefî Din Yorumu, 19-80. İstanbul: Kuramer Yayınları 41, 2019.
• Kürdî, Ahmed el-Haccî. Buhûs fî İlmi Usûlu’l-Fıkh, Masâdiru’t-Teşrîi’l-İslâmîyi’l-Asliyye ve’t-Tebeiyye. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2004.
• Makdisi, George. “Şâfi’î’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkh’ın Kökenleri ve Önemi.” çev. Sami Erdem. Sünni Paradigmanının Oluşumunda Şâfi’î’nin Rolü, Haz. M. Hayri Kırbaşoğlu, (Ankara: Otto, 2000), 20.
• Makdisî, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekr el-Benna eş-Şami el-Beşşari. Ahsenu’t-Tekasim fi Ma’rifeti’l-Ekâlim. Leiden: yy. 1906.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü’l-Kur’an. ed. Yusuf Şevki Yavuz. çev. Bekir Topaloğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2004- 2010.
• Molla Gürânî, Şemseddîn Ahmed. ed-Dürerü’l-Levâmi‘ fî Şerhi Cem‘i’l-Cevâmi. Beyrût: Dâru Sâdır, 2007.
• Muhammed, İbrahim. Hanefî ve Şafiîlerde Mezhep Kavramı. çev. Faruk Beşer. İstanbul: Risale Yayıncılık, 1989.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Necmuddîn Ömer. Metnu’l-Akaidi’n-Nesefiyye. Mecmû’u’l-Mütûn, Mısır: el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1347.
• Orman, Sabri. İktisat, Tarih ve Toplum. İstanbul: Küre Yayınları, 2001.
• Öktem, Niyazi. Sosyoloji ve Felsefenin Verileriyle Devlet ve Hukuk Felsefesi Akımları, İstanbul: Der Yayınları, 2. Basım, 1995.
• Önal, Recep. “İmam Mâtürîdî Teolojisinden Semantik Analizler: ‘Din ve Şeriat ve Hak Din ve İslâm’ Kavramları Örneği.” Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi1/1, Haziran 2015, 61-78.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Dînî Çoğulculuk. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1995.
• Öztürk, Mehmet. Tarihselcilik ve Fıkhî Tahlili. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Razi, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsul fi-İlmi Usuli’l-Fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî, 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1988.
• Reçber, Kamuran. “Bio-Sosyolojik Kuram İtibarıyla Avrupa Birliği Hukukunun Değerlendirilmesi.” Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi 18/2. 2019, 535-556.
• Reçber, Kamuran. Uluslararası Hukuk. Bursa: Dora Yayınları, 2018.
• Rickman, H. P. Anlama ve insan Bilimleri. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1992.
• Schacht, Joseph. İslâm Hukukuna Giriş. çev. Mehmet Dağ, Abdulkadir Şener. Ankara, AÜİF. 1986
• Senhûrî, Abdürrezzâk Ahmed. Mesâdirü’l-Hâk fi’l-Fıkhı’l-İslâmî. Kahire: Câmiatu’d-Düveli’l-Arabiyye, 1954-60.
• Subhânî, Cafer. Mefâhîmu’l-Kur’ân. nşr, Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 4. Basım, 2010.
• Süruş, Abdulkerim. ''İslam Düşüncesinde Fıkhın Konumu", Modern Durum ve Dini Bilginin Evrimi. ed. Yalçın Akdoğan-Kenan Çamurcu. İstanbul, Cihan Ofset, 1995.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle (İslâm Hukukunun Kaynakları), çev. Abdulkadir Şener, İbrahim Çalışkan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Şâfîî, Muhammed b. İdrîs. el-Umm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1410.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvafakat fî Usûli’l-Ahkâm. thk., Abdullah Dıraz. Kahire, yy. ty.
• Şebusterî, Muhammed Müctehid. Hermenötik, Kur’ân ve Sünnet. çev. Abuzer Dişkaya. İstanbul: Mana Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Şelebi, Muhammed Mustafa. el-Medhal fi’t-Ta’rif bi’l-Fıkhi’l-İslami ve Kavaidu’l-Milkiyye ve’l-Ukûd fihi. Beyrut: Dâru’n-Nehda, 1985.
• Şener, Sami. “Sosyal Değişmenin Dini Hayata Etkisi.” Sosyal Değişme ve Dini Hayat (İlmî Toplantı). İstanbul: İlmî Neşriyat, 1991, 94-118.
• Taftazânî, Sadedin Mes‘ûd b. Ömer. et-Telvîh ale’t-Tavzîh. 2 cilt. Mısır: Mektebetu Sabîh, t.y.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Muhattıe-Musavvibe (İctihadî Çözümlemelerde Doğrunun Tek Olup Olmadığı) Tartışmasında Meşhur Dört Mezhep İmamı Hangi Görüşü Benimsedi?” İslâm Hukuk Araştırmaları Dergisi 7/13, 2009, 231-260.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Topçu, Nurettin. İslâm ve İnsan. İstanbul: Hareket, 1974.
• Türközer, Bahir Güneş. “Hukuk Toplumsal Bir Gerçekliktir”, TBB Dergisi/62, 2006. 84-100.
• Udeh, Abdulkadir. et-Teşrîu’l-Cinâî fi’l-İslam. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1985.
• Ülker, Gürkan. Hukuk Sosyolojisine Giriş. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2011.
• Weiss, Bernard. “İslam Hukuk Biliminde Zahirilik ve Nesnellik.” çev: Muharrem Kılıç. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2000, 63-78.
• Yörük, Abdülhak Kemal. Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: Tan Matbaası, 1946.
• Zerkâ, Ahmet b. eş-Şeyh Muhammed. Şerhu’l-Kavaidi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1989.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Bahrü’l-Muhît fî Usuli’l-Fıkh. thk. Muhammed Tâmir. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Medhal li-Diraseti’ş- Şeriati’l-İslamiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 2013.