Verse Commentary on Eleven Principles Known As Kalimāt-i Qudsiya In The Naqshbandiyya Order (Nazm al-Jalī)

Yıl 2024, Sayı: 18, 141 - 180

Necati İşler

https://doi.org/10.47502/mizan.1455843

Öz

This article is based on the only identified copy of Nazm al-Jalī, which is the poetic commentary on the eleven principles known as kalimāt-i qudsiya in the Naqshbandiyya order. This work, which teaches ways to educate the nafs (ego), will be examined in terms of form and content in our article. Nazm al-Jalī was written in mathnawī form by Nevşehirli Şükri Ali İbn Süleyman in 1260/1844. The only copy of Nazm al-Jalī that we can find is registered in the Manuscripts Library of the Presidency of Religious Affairs under number 006816/8. This work, written in Ottoman Turkish, consists of 521 couplets. In the couplets in the introduction, it is stated that man was created in the most beautiful way, that he assumed divine responsibility, that awliya are friends of people on the right path, and that Baha’al-dīn Naqshband's way is the right way. In the rest of the work, there is a poetic commentary on eleven principles, eight of which were edited by ‘Abdul Khaliq Ghujduwanī. In the work, a large part of which is devoted to kalimāt-i qudsiya (sacred words), other sufi subjects and concepts such as dhikr, rābitah, murāqabah, wilāyat and sayr wa sulūk are also included. The poet, who was a Naqshbandi-Khālidi disciple, enriched his work with the ideas of Junayd al-Baghdadi, Mawlānā Jalāl'al-dīn al-Rūmī, Baha’al-dīn Naqshband, Saʿd’al-dīn al-Kāshgarī, ʿUbaydullāh Ahrār, Yaqub al-Charkhī, Fakhr'al-dīnʿAlī Safī, Imām Rabbānī and ʿAbdullah al-Dehlawi. According to our research, Nazm al-Jalī is the only work that expounds kalimāt-i qudsiya in verse in a comprehensive manner. This work, of which we have only a single copy in the author's hand writing, is important in terms of Turkish Islamic Literature and Naqshbandi literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Şükri Ali İbn Süleyman Nevşehrī, Nazm al-Jalī, Naqshbandiyya, Kalimāt-i Qudsiya

Nakşibendiyye Tarikatında Kelimât-ı Kudsiyye Olarak Bilinen On Bir Esasın Manzum Şerhi (Nazm-ı Celî)

Öz

Bu makalemiz, Nakşibendiyye tarikatında kelimât-ı kudsiyye olarak bilinen on bir esasın manzum şerhi olan Nazm-ı Celî’nin tespit edilen tek nüshasına dayanmaktadır. Nefsi eğitmenin yollarını öğreten bu eser, makalemizde şekil ve muhteva açısından incelenecektir. Nazm-ı Celî, 1260/1844 yılında Nevşehirli Şükri Ali İbn Süleyman tarafından mesnevî nazım şekliyle telif edilmiştir. Nazm-ı Celî’nin ulaşabildiğimiz tek nüshası, Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eserler Kütüphanesi’nde 006816/8 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Osmanlı Türkçesi ile yazılan bu eser, 521 beyittir. Mukaddimedeki beyitlerde insanın en güzel biçimde yaratıldığı, ilahi sorumluğu üstlendiği, evliyaların hak yolda insanlara arkadaş olduğu, Bahâeddin Nakşibend’in yolunun hak yol olduğu belirtilmiştir. Eserin devamında ise sekiz tanesi Abdülhâlik Gucdüvânî tarafından tanzim edilen on bir esasın manzum şerhi bulunmaktadır. Büyük bir bölümü kelimât-ı kudsiyyeye ayrılan eserde zikir, râbıta, murâkabe, velâyet ve seyr u sülûk gibi başka tasavvufî konu ve kavramlara da yer verilmiştir. Nakşibendî-Hâlidî müridi olan şair, Cüneyd-i Bağdâdî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Bahâeddin Nakşibend, Sâdeddîn-i Kâşgarî, Ubeydullah Ahrâr, Yâkûb-ı Çerhî, Fahreddin Ali Safî, İmâm-ı Rabbânî ve Abdullah Dihlevî'nin fikirleriyle eserini zenginleştirmiştir. Araştırmalarımıza göre Nazm-ı Celî, kelimât-ı kudsiyyeyi geniş bir şekilde manzum olarak şerheden yegâne eserdir. Müellif hattı tek bir nüshasına ulaştığımız bu eser, Türk İslam Edebiyatı ve Nakşibendîlik liretatürü açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Şükri Ali İbn Süleyman Nevşehrî, Nazm-ı Celî, Nakşibendîlik, Kelimât-ı Kudsiyye

Kaynakça

• Abrahimi, Mohammad Fawad. İslam Medeniyetinin İki Şehri (Belh ve Konya) Üzerinde Mevlana’nın Etkilerinin İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsi, 1351.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/335-342. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Ali Behcet Efendi. Ubeydiye Risalesi - Dar Geçitleri Aşmak. ed. Yusuf Turan. Büyüyenay Yayınları, 2012.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2006.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Müsned. thk. Adil b. Said. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 2005.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB). “Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi”. Erişim 01 Şubat 2024. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=19610&materialType=YE&query=nazm-%C4%B1+celi
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Avvame. 6 Cilt. Cidde: Daru’l-Minhac, 3. Basım, 1410.
• Fârûkî, Ebû Saîd. Tercüme-i Hidâyetü’t-Tâlibîn. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 006816/7.
• Gökbulut, Süleyman. “Cüneyd’in Sekiz Şartı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2012), 201-231.
• Göre, Zehra. “Adni Dîvânı’nda Ahenk Unsurları”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 2/4 (2007), 405-422.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyaüddin. Veliler ve Tarikatlarda Usül (Câmiu’l-Usûl). İstanbul: Pamuk Yayınları, 1979.
• Haksever, Ahmet Cahid. XV. yüzyıl bir Türk Sufisi: Yakub-ı Çerhi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Haksever, Ahmet Cahid. Ya’kub-ı Çerhi Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. İnsan Yayınları, 2009.
• Hânî, Muhammed B. Abdullah. Behcetü’s-Seniyye: Nakşibendi Adabı. çev. Siraceddin Önlüer. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2011.
• Harman, Ömer Faruk. “Îsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/473-475. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethü’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî ve Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1380.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. Dergâh Yayınları, 2004.
• Kasırga, İlhan. Edirneli Arapzâde Muhammed İlmî Efendi ve Mîzânü’t-Tarîk Adlı Eserinde Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Kotku, Mehmed Zahid. Tasavvufi Ahlak. 5 Cilt. Ankara: Seha Neşriyat, 1981.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Dîvân-ı Kebîr. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. 9 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Ma’nevî. çev. Nicholson. Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, 1957.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Ma’nevî. çev. Derya Örs - Hicabi Kırlangıç. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerif Şerhi. çev. Ahmed Avni Konuk. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî. Dîvân. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 006816/1. Muhyî-i Gülşenî. Reşehat-ı Muhyî: Reşehat-ı Aynü’l-Hayat Tercümesi. haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Mütercim Asım Efendi. Burhan-ı Katı. ed. Derya Örs - Mürsel Öztürk. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
• Nablusî, Abdülganî b. İsmâil. Miftâhu’l-Ma‘ıyye fî Düstûri’t-Tarîkati’n-Nakşibendiyye. thk. Cevdet Muhammed Ebü’l-Yezîd el-Mehdî. Kâhire: Dâru’l-cûdiyye, 1429.
• Nablusî, Abdülganî b. İsmâil. Tercüme-i Miftâhu’l-Maiyye fî Tarîki’n-Nakşibendiyye. çev. Osman Bahrî b. Muhammed Emîn. İstanbul : Basiret Matbaası, 1289.
• Nasrullah Bahaî. Risâle-i Bahâîyye. İstanbul: Kitabhane-i Nusret, 1328.
• Nasurullah Efendi. Veliler Başbuğu Şah-ı Nakşibend. haz. Gülser Keçeci. Buhara Yayınları, 2012.
• Neccarzâde Rıza. Divan-ı Rıza. İstanbul: Matbaatü’l-Amire, 1262.
• Nevşehrî, Şükri Ali İbn Süleyman. Nazm-ı Celî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 006816/8.
• Orhan, Kübra Zümrüt. “İmâm-ı Rabbânî Sonrası Nakşbendiyye’de Murâkabe”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (24 Haziran 2021), 395-427. https://doi.org/10.17120/omuifd.885285
• Öngören, Reşat. “Tarikat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/95-105. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Özçeli̇k, Mevlüt. “Abdülğanî b. İsmâil en-Nablusî (ö. 1143/1731) ve Miftâhu’l-Ma’ıyye Adlı Eseri Çerçevesinde Nakşibendî Tarikatının On Bir Esâsı”. Amasya İlahiyat Dergisi 14 (30 Haziran 2020), 293-326. https://doi.org/10.18498/amailad.581697
• Özdemir, Mehmet. Neccâr-zâde Rıza Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Safî, Mevlânâ Ali b. Hüseyin. Reşahat Ayne’l-Hayat (Can Damlaları). nşr. Necip Fazıl Kısakürek. İstanbul: Eser Neşriyat, 1978.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi. Ankara: Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Shamela.ws. “el-Mektebetü’ş-Şâmile”. Erişim 12 Şubat 2024. https://shamela.ws/book/12981/9166
• Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi. Lehcetü’l-Lügat. ed. Kırkkılıç. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
• Şimşek, Halil İbrahim. “Mesnevîhân Bir Müceddidiyye Şeyhi: Neccâr-Zâde Mustafa Rıza’nın Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14 (2005), 159-178.
• Şükun, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Matbaası, 1944.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. thk. Beşar Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiy, 1996.
• Tokadî, Mehmed Emin. Dokuz Risale. ed. Hasan Şahin Aktaş. Büyüyenay Yayınları, 2019.
• Toprak, İhramcızâde İsmail Hakkı. Nakşî Hâlidî Hâkî Tarikatında Seyr ü Sülûk. haz. İsmail Hakkı Altuntaş. İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2010.
• Tosun, Necdet. Bahaeddin Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Tosun, Necdet. “Sâdeddîn-i Kâşgarî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/391-392. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• Usta, Muhiddin. Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Uzun, Meryem. Nakşilikte Ruhani Eğitim Usulü: Kelimat-i Kudsiyye. Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Uzun, Meryem. Nakşilikte Ruhani Eğitim Usulü: Kelimat-i Kudsiyye. İzmir, 2021.
• Vanlı, Murat. 17.Yüzyıl Türk Şiirinde Tasavvuf Telakkisi. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Yılmaz, Mehmet. Edebiyatımızda İslami Kaynaklı Sözler. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1992.
• Yiğiterol, Ömer Faruk. Türk Tasavvuf Şiirinde Nakşi Gelenek. İstanbul: Erkam Yayınları, 2024.
• Silsile-i Sâdâti’l-Çiştiyye. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 006816/12.