The Role of Gradualism in Understanding of Ḥadīth and Sunnah

Yıl 2024, Sayı: 19, 331 - 364, 30.12.2024

İbrahim Sağlam

https://doi.org/10.47502/mizan.1454259

Öz

Gradualism is a law imposed by the creator, who is free from time and space, on the realm of existence, which is bound by time and space. The gradual descent of the Qurʾān and Prophet Muhammad’s gradual propagation (tablīgh) of the divine commands are the best examples of this principle. Although gradualism is mostly discussed in studies related to fiqh and tafsir, the role of this principle in understanding the words that Muhammad said to declare the Qurʾān and the prophetic model that he revealed is not denied. The principle of gradualism has been included in modern studies on hadith as an external element affecting the meaning of the ḥadīth and the judgements derived from it. In this respect, ḥadīth texts can be understood in accordance with their own reality in the light of the physical environment and place where they were told, the socio-cultural ground and the historical context. The aim of the study is to determine the scope and nature of gradualism within the science of ḥadīth, to identify the areas in which it is implemented, and to reveal the gradual methods followed when establishing İslamic laws. At the end of the research, it was concluded that the principle of gradualism is related to elements other than the text in the research in the field of ḥadīth, that the principle in question first existed in the preparation of Prophet Muhammad for his risalah duty and that this principle is applied by Prophet Muhammad in both tablīgh, aḥkām and practice, in general judgments, on issues specific to a person or event.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Gradual, External Context, Tablīgh, Tashri

Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Tedrîciliğin Rolü

Öz

Tedrîcîlik, zaman ve mekânla kayıtlı olan varlık âlemine, zaman ve mekândan münezzeh olan yaratıcının koyduğu bir kanundur. Vahyin peyderpey inmesi ve Hz. Peygamber’in ilâhî hükümleri aşama aşama tebliğ etmesi bu ilkenin en güzel örneğidir. Tedrîcîlik daha çok fıkıh ve tefsirle ilgili çalışmalarda ele alınsa da Allah Resûlü’nün (s.a.v.) Kur’an’ı beyan etmek üzere söylediği sözleri ve ortaya koyduğu nebevî modeli kavramada, söz konusu ilkenin rolü yadsınamaz. Tedrîcîlik ilkesi modern dönemlerde hadis konusundaki araştırmalara, hadisin anlamına ve ondan çıkarılan hükümlere etki eden harici bir unsur olarak dâhil edilmektedir. Bu yönüyle hadis metinleri, söylendiği fizikî çevre ve mekân, sosyokültürel zemin ve tarihî bağlam ışığında kendi gerçekliğine uygun olarak anlaşılabilir. Çalışmada hadis ilmi içerisinde, tedrîcîliğin kapsam ve mahiyetinin belirlenmesi, gerçekleştiği alanların tespit edilmesi ve şer’î hükümler konulurken takip edilen tedrîc yöntemlerinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Araştırma sonunda tedrîcîlik ilkesinin, hadis sahasındaki araştırmalarda metin dışındaki unsurlarla ilgili olduğu, söz konusu ilkenin Hz. Peygamber’in risâlete hazırlanması başta olmak üzere hem tebliğ hem teşri hem de pratikte, genel hükümlerde, şahsa ya da olaya özel konularda izlerine rastlandığı ve Allah Resûlü (s.a.v.) tarafından uygulandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Tedrîcilik, Dış Bağlam, Tebliğ, Teşri

Kaynakça

• Kur’an-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Abdürrezzâk, İbn Hemmâm es-San‘ânî. el-Muṣannef. nşr. Habîburrahman el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Açıkgenç, Alparslan. “Evâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1985.
• Ahmed Naim, Babanzade - Miras, Kamil. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sârih Tercemesi ve Şerhi. 13 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 1980.
• Aksu, Zâhid. İslam’ın Doğuşunda Toplumsal Realite, Hukukî Ayetler ve İctihâd Kaynakları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005.
• Albayrak, Halis. Tarihin İçinden Kur’an’ı Algılamak. İstanbul: Şule Yayınları, 2011.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân. Mirḳātü’l-mefâtîḥ şerḥu Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 2002.
• Ateş, Ali Osman. İslam‟a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Aydın, Fatma. Hicaz Bölgesi Câhiliye Kültürü Çerçevesinde Hadislerde Sosyal Gerçeklik. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts..
• Bakkal, Ali. “Zina Cezası İle İlgili Nasların Tedrîcîlik Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Ceza Hukuku- Tebliğler Kitabı. ed. Abdurrahman Eren - Refik Korkusuz. 1/383-399. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2017.
• Bardakoğlu, Ali. “Toplum-Hukuk İlişkisi Açısından Cahiliye Hukuku Örneği”. Dünden Bugüne İslâm Dünyasında Zihniyet Değişiklikleri ve Çağdaşlaşma Problemleri Sempozyumu. 93-104. Bursa: Ensar Vakfı Yayınları, 1990.
• Baysal, Sıddık. “Tefsirde Kültürel Antropolojik Yaklaşım”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/2 (Ekim 2019), 317-356.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Abdulkadir Ata. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bilgin, Vejdi. “Câhiliye’den İslâm’a Geçiş: Tebliğ ve Sosyal Akışkanlık”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2003), 123-142.
• Bölükbaş, Fatma. “Metindilbilimsel Çözümleme: Muzaffer İzgü’nün Yedi Uyurlar Öyküsü”. Folklor/Edebiyat Dergisi 16/63 (Mart 2010), 99-116.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. nşr. Abdusselam Muhammed Ali Şâhin. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Cevâd, Ali. el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkı, 2001.
• Coşkun, Selçuk. Hadîse Bütüncül Bakış. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 2000.
• Çamur, Fatma Yüksel. Anlatımbilim ve Hadis. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Demirel, Harun Reşit. “Köpek ve Diğer Bazı Hayvanların Öldürülmesine Cevaz Veren Hadislerin Değerlendirmesi”. Mütefekkir 1 (Bahar 2014), 67-102.
• Dihlevî, Şah Veliyyullāh. Ḥüccetullāhi’l-bâliġa. çev. Mehmet Erdoğan. 2 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Dilek, Mehmet, “Mâverdî’ye Göre Hz. Peygamber’in Nübüvvete Hazırlık Safhaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 2024, 13 (1), 365-381.
• Dilek, Mehmet. Hz. Peygamber'in Sünnetinde Ceza Uygulamaları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. es-Sünen. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm. en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ fi’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz ve mâ fîhi mine’l-ferâʾiż ve’s-sünen. nşr. Muhammed b. Sâlih. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1997.
• Ebü’l-Hüseyn, Muhammed b. Alî el-Basrî. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Muhammed Hamîdullah. 2 Cilt. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-ilmiyyetü’l-Fransiyye, 1964.
• Efendioğlu, Mehmet. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-586. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Efendioğlu, Mehmet. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/559, 560. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkâmın Değişimi. İstanbul: İFAV Yayınları, Yedinci., 2017.
• Erdoğan, Mehmet. Vahiy-Akıl Dengesi Açısından Sünnet. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2000.
• Erul, Bünyamin. Sünnetin Kur’an Dışında Hükümler Getirmesi Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1989.
• Fazlurrahman. İslam ve Çağdaşlık. çev. Alparslan Açıkgenç - M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Beşinci., 2002.
• Fazlurrahman. “Kur’an’ı Yorumlama”. çev. Osman Taştan. İslâmi Araştırmalar Dergisi 5 (Ekim 1987), 100-106.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Menḫûl fi’l-uṣûl. nşr. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstaṣfâ. nşr. Muhammed Abdusselâm eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzalî, Muhammed. Nebevî Sünnet. çev. Ali Özek. İstanbul: İslâmî Araştırmalar, 1992.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisi Anlama Kılavuzu. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Güler, İlhami. Sabit Din Dinamik Şeriat. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Güner, Osman. “İbrahimî Dinlerdeki Müşterek Dinî Pratiklerin Yorumlanması Sorunu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/12-13 (Nisan 2001), 155-188.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hamîdullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 5. Basım, 1993. Hatiboğlu, M. Said. Hilafetin Kureyşliliği. Ankara: Kitabiyât, 2005.
• Hatiboğlu, M. Said. Kültürel Mirasımızı Tenkit Zarureti. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm el-. Aʿlâmü’l-ḥadîs̱ fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muhammed b. Sa‘d b. Abdurrahman Âl-i Suûd. 4 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmü’l-Kura, 1988.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm el-. Meʿâlimü’s-Sünen. nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaʿatü’l-İlmiyye, 1932.
• Hizmetli, Sabri. İslam Tarihi. Ankara: Yeni Çizgi Yayınları, 2. Basım, 1995.
• Hocaoğlu, Mustafa. “Teşride Tedrîcîlk Konusuna Farklı Bir Yaklaşım”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/2 (Ekim 2018), 266-286.
• Hoşaf, Fahri. Sünnette Tedrîc. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1993.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. el-İstiẕkârü’l-câmiʿ li-meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr. nşr. Sâlim Muhammed Ata-Muhammed Ali Muavviz. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. nşr. Beşşâr Avâd vd. 17 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkân, 2017.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik. Şerḥu İbn Baṭṭâl ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Ebû’t-Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Abdullah b. Baz vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, 1379.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥ ʿale’t-teḳāsîm ve’l-envâʿ. nşr. Muhammed Ali Sönmez, Halis Aydemir. 8 Cilt. Katar: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’l-İslâmiyye, 2012.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. eṣ-Ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1979.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Teʾvîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî. Câmiʿu’l-ʿulûm ve’l-ḥikem fî şerḥi ḫamsîne ḥadîs̱en min cevâmiʿi’l-kilem. nşr. Şuayb el-Arnaût. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmûʿu fetâvâ. 35 Cilt. Medine: Meücemmeu el-Melik Fehd, 2004.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Aişe Abdurrahman. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1990.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbah. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Kahraman, Hüseyin - Gül, Mutlu. “İbadetlerin Edasında Tedrîcîlik Meselesi Ve İlgili Hadislerin Tahlili”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 25 (2015), 358-418.
• Karadâvî, Yusuf. Sünneti Anlamada Yöntem. çev. Bünyamin Erul. İstanbul: Nida Yayınları, 15. Basım, 2021.
• Karaman, Hayrettin vd.. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Kırbaşoğlu, Hayri. İslam Düşüncesinde Sünnet. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Baskı., 1996.
• Koca, Ferhat. İslâm Hukuku Metodolojisinde Tahsis. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadiste Nâsih-Mensûh Meselesi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1985.
• Kondi, Şaban. Kur’an’da Tedrîcîlik. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2001.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân, tah. Ahmed el-Berdûnî. 20 Cilt. Kâhire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kurtubî, Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ eşkele min Telḫîṣi kitâbi Müslim. nşr. Muhyiddin Dîb Müstû vd. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivayetinde Bağlam. İstanbul: Klasik Yayınları, 2023.
• Maçin, Hasan. “Zekâtın Farziyetinin Kur’an’ın Nüzul Süreci Ekseninde Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 347-367.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1392.
• Nurullah, Agitoğlu. Hadis ve Bağlam. İstanbul: Kitâbî, 2. Basım, 2020.
• Önkal, Ahmet. Resûlullah’ın İslâm’a Davet Metodu. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2015.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadîsi Yeniden Düşünmek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Özafşar, Mehmet Emin vd.. Hadislerle İslam. 7 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Özçelik, Fikret. “Hz. Peygamber’e İsnat Edilen Rivayetlerdeki Mübalağa Üslubunun Pratiğe Yansıması ve Anlaşılmasına Eleştirel Bir Bakış: Cemaatle Namaz Örneği”. İslam ve Yorum II: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman. 2/483-502. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özpınar, Ömer. Hz. Peygamber’i ve Hadisleri Anlamak. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Sağlam, İbrahim. “Hadislerde Hz. Peygamber’in Yalnızlık Tecrübesi Ve Hakikat Arayışı”. Amasya İlahiyat Dergisi 20 (Haziran 2023), 171-201.
• Saka, Şevki. “İnsanı Aydınlatmada Tedrîcî Metodun Önemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1-4 (Haziran 2001), 59-76.
• Serinsu, Nedim. Esbâb-ı Nüzûl’ün Rolü. İstanbul: Şule Yayınları, 1994.
• Sindî, Nûruddîn Muhammed b. Abdilhâdî. Fetḥu’l-vedûd bi-şerḥi Süneni Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Zeki el-Havlî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü Evdâil’l-Menâr, 2010.
• Subhî es-Sâlih, İbn İbrahim. Mebâḥis̱ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-melâyîn, 1981.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Lümaʿ fî esbâbi vürûdi’’l-ḥadîs̱. tah, Yahya İsmail Ahmed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaʿatü Mustafa Bâba el-Halebî, 1938.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. çev. Mehmet Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. nşr. Isameddin es-Sıbâbetî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1993.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerḥu Meâni’l-âsâr. nşr. Muhammed Zührî en-Neccâr, Muhammed Seyyid Câdelhak. 4 Cilt. Beyrut: A’lemu’l-Kütüb, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerḥu Müşkili’l-âs̱âr. nşr. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Tartı, Nevzat. Tarihsellik Düşüncesi ve Hadislerin Anlaşılması. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd. Müsned. nşr. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru’l-Hicr, 1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Câmiʿu’t-Tirmiẕî. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Türcan, Talip. “Tedrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/265-267. TDV Vakfı Yayınları, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Âşûrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Ömer Süleyman el-Aşkar. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Safve, 3. Basım, 1992.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Fevvâz Ahmed. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1995.