The State of Qur'anic Scripture before the Mushaf (Analysis and Evaluation)

Yıl 2024, Sayı: 19, 173 - 198, 30.12.2024

Lokman Yılmaz

https://doi.org/10.47502/mizan.1508418

Öz

The Qur'an was revealed in Mecca and began to be written there. Qur'anic writing has been the most important element in the development of Arabic writing. Even though the divine revelation was revealed and spread audibly, it was recorded in writing as an official document. The Prophet, who was himself an ummī, considered Qur'anic writing important and gave some advice to the scribes about the subtleties of spelling. Attempts to compile the written copies that emerged in the process started in the Meccan period. During the Medinan period, Qur'anic scribal activities continued in a more intensive and widespread manner. After the Prophet's death, some tragic events made it necessary to collect the Qur'an between two covers by a broad consensus. The official manuscripts, which were reproduced on the basis of the suhuf/mushaf created by the efforts of Abū Bakr and which met the consensus of the Companions, were sent to different Islamic lands. Studies on the history of the Mushaf, which deals with Qur'anic scribing, focus mostly on the period after 'Uthman; the 40-year period that preceded it is only superficially mentioned. This study aims to deal with this subject in detail by limiting it to the aforementioned period.

Anahtar Kelimeler

The science of Qiraat, Qur'an, Mushāf, Writing, Compilation

Mushaf Öncesi Kur’an Kitâbetinin Durumu (Tahlil ve Değerlendirme)

Öz

Kur’ân-ı Kerîm Mekke’de nâzil olmuş ve burada yazılmaya başlanmıştır. Kur’an kitâbeti Arap yazısının gelişimindeki en önemli unsur olmuştur. Her ne kadar ilâhî vahiy sesli olarak nazil olsa ve yayılsa da bir resmî evrak hüviyetinde yazıyla kayıt altına alınmıştır. Kendisi ümmî olan Hz. Peygamber Kur’an kitâbetini önemli görmüş ve kâtiplere imlânın incelikleri hususunda bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Süreç içerisinde ortaya çıkan yazılı nüshaları derleme teşebbüsleri henüz Mekke döneminde başlamıştır. Medine döneminde Kur’an kitâbeti faaliyetleri daha yoğun ve yaygın şekilde devam etmiştir. Peygamberimizin vefatından sonra bazı elim hadiseler Kur’an’ın geniş bir uzlaşı ile iki kapak arasına toplanmasını zorunlu kılmıştır. Hz. Ebû Bekir’in gayretiyle oluşturulan suhuf/mushaf esas alınarak çoğaltılan ve sahabenin icmâsına mazhar olan resmî mushaflar farklı İslâm beldelerine gönderilmiştir. Kur’an kitâbetini konu edinen Mushaf tarihi çalışmaları daha çok Hz. Osman sonrasına odaklanmakta; öncesinde geçen yaklaşık 40 yıllık süreç yüzeysel olarak geçilmektedir. Bu çalışma mezkûr konuyu mevzubahis süreçle sınırlı tutarak detaylı şekilde ele almayı hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, Kur’an, Mushaf, Kitâbet, Cem‘

Etik Beyan

Çalışmamız akademik ve etik kurallar çerçevesinde kaleme alınmıştır.

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1364.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akcan, Resul. Mushaf İmlâsının İrfânî Yorumu -Merrâkuşî Örneği-. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn b. Sultân Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâtü’l-mesâbîh. thk. Cemâl Aytânî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: IRCICA-İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2015.
• Altuntaş, Mehmet. “Kur’an’ın Mekke’de Yazılması ve Medine’de Çoğaltılması Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 257-289. https://doi.org/10.18498/amauifd.503983
• Arslan, Durmuş - Yılmaz, Lokman. “Sivas Ziya Bey Yazma Eserler Kütüphanesindeki Tefsirle İlgili Yazmalar Üzerine Bir İnceleme”. Antakiyat 4/1 (2021), 119-143.
• Arslan, İhsan. “Hz. Peygamber’in Ümmiliğine Farklı Bir Yaklaşım”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/9 (2019), 26-49. https://doi.org/10.34086/rteusbe.534127
• Asım Efendi, Mütercim. el-Okyanûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît (Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı, 2013.
• Atik, M. Kemal. “Abdullah b. Mes’ud ve Mushafının Kur’an Tarihindeki Yeri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2005), 1-64.
• Atik, M. Kemal. “Übey b. Kâ‘b ve Kur’an İlmindeki Yeri”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/4 (1987), 149-177.
• Aydın, Zeynel Abidin. Kur’an’ın Metinleşme Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Küttâbü’n-nebî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1401.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmi‘ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Takyîdü’l-‘ilm. thk. Yûsuf el-‘Iş. Beyrut: İhyâu’s-Sünnetü’n-Nebeviyye, 1974.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Riyâd ez-Ziriklî - Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kur’ân ve Mushaflar Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Semerkand, 2014.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sahîhu’l-Buhârî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Çakıcı, İrfan. “Kur’ân’ın Korunmasında Hıfz ve Ki̇tâbet”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/2 (2019), 573-597. https://doi.org/10.26791/sarkiat.531685
• Çetin, Nihad M. “İslâm Hat San‘atının Doğuşu ve Gelişmesi”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 9 (1995), 1-50.
• Çetin, Nihad M. “İslâm’da Paleografyanın Doğuşu ve Gelişmesi”. Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, 1-10.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman. el-Muhkem fî ‘ilmi nakti’l-mesâhif. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Beyrut/Dımaşk: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2017.
• Demil, Emine. “Ümmî Kavramı ve Hz. Muhammed’in (s.a.s.) Ümmîliği”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2017), 91-124.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2015.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîrûye b. Şehredâr b. Şîrûye. el-Firdevs bi-me’sûri’l-hitâb. thk. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• Dost, Muhammed Khyzer Bin - Ahmad, Munir. “Kur’ân-ı Kerîm’in İstatiksel Görünümü ve Mekkî-Medenî Sûreler Arasındaki Simetri”. çev. Mustafa Şentürk. Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi 4/1 (2009), 26-43.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuha: Sünenü Ebî Dâvûd. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kāsım (Ebû Muhammed) Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin tete‘alleku bi’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed. el-Medhal li-dirâseti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru’l-Livâ, 2. Basım, 1407.
• Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn’ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 155-183.
• Ertem, Rekin. “Elifbâ (Alfabenin Tarihçesi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/39-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr b. Halîfe eş-Şeybânî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
• Hamîdullah, Muhammed. Kur’ân-ı Kerîm Tarihi: Özellikleri, Tedvini, Türkçe ve Batı Dillerine Yapılan Tercümeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1993.
• Hamîdullah, Muhammed. “San‘atü’l-kitâbeti fî ‘ahdi’r-Resûl ve’s-sahâbe”. Fikr ve Fenn 3 (1964), 21-27.
• Hayrettin Karaman vd. Kur’ân Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dimaşk. thk. Muhibbüddin Ebî Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Dâvûd, Abdullah b. Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. ‘Abde. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 1423.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî - Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-matbuati’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Telhîsu’l-habîr. thk. Muhammed es-Sânî b. Ömer. 7 Cilt. Riyad: Dâru Edvâu’s-Selef, 1428.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Eyyûb. es-Sîretü’n-nebevî. thk. Mustafa es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: Mustafa el-bâbi el-Halebî, 2. Basım, 1375.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. Kitâbü’s-siyer ve’l-meğâzî. thk. Süheyl Zekkâr. Dâru’l-Fikr, 1398.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Dâru Hecr, 1417.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî. Ma‘rifetü’s-sahâbe. thk. Âmir Hasan Sabrî. Birleşik Arap Emirlikleri Üniversitesi Yayınları, 1426.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kub. Tecâribü’l-ümem ve teʿâkıbü’l-himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 8 Cilt. Tahran: Dâru Sürûş, 1379.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Meni‘ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim el-Fihrî. el-Câmi‘-Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Miklos Muranyi. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İsbindari, Abdurrahman Ömer Muhammed. Kur’an-ı Kerim’in Mekke Döneminde Yazılışı. çev. Veli Kayhan. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2014.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Tarih-i Kur’an. İstanbul: Böre Yayınevi, 3. Basım, 1956.
• Jeffery, Arthur. “Ubey b. Ka‘b Mushafı-I (1-22. Sureler)”. çev. Alpaslan Sarı - M. Kemal Atik. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2009), 161-194.
• Jeffery, Arthur. “Ubey b. Ka‘b Mushafı-II (23-114. Sureler)”. çev. Alpaslan Sarı - M. Kemal Atik. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 123-153.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. eş-Şifâ’ bi-ta‘rîfi hukûki’l-Mustafâ. thk. Abde Ali Kûşek,. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ, 3. Basım, 1442.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Faziletleri ve Okunma Kaideleri -Mufassal Tecvid-. İstanbul: İFAV, 21. Basım, 2012.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kıraati. İstanbul: İFAV, 6. Basım, 2018.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 325-350.
• Karataş, Mustafa. “Râfi‘ b. Mâlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/392. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kāsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd el-Herevî el-Ezdî. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan Atıyye vd. Beyrut/Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1995.
• Kevserî, Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Kutluay, İbrahim. “Erken Dönemde Hadislerin Kitâbet ve Tedvînine Dair İsnâaşeriyye’nin Görüşleri ve Bazı Sahâbîlere Yönelttiği Tenkitlerin Değerlendirilmesi”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 6/11 (2020), 13-56. https://doi.org/10.47502/mizan.820042
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı -Mushaf Tarihi ve İmlâsı-. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Memmedzade, Elçin. Vahiy Kâtipliği ve Hz. Peygamber’in Vahiy Kâtipleri. ; Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vahiy Kâtibi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/447-449. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Miles, George C. “Early Islamic Inscriptions Near Ta’if in the Hijaz”. Journal of Near Eastern Studies 7 (1948), 236-242.
• Moritz, B. “Arabistan (Yazı)”. İslâm Ansiklopedisi. Ankara: MEB, 1978.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-‘Ulâ Muhammed Abdurrahman b. Abdürrahim. Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmi‘i‘t-Tirmîzî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmi‘i’s-sağîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1391.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Müstağfirî, Ebü’l-Abbâs Ca‘fer b. Muhammed b. el-Mu‘tez. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Fâris. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail en-Nahvî. İ‘râbu’l-Kur’ân. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdü’l-mün‘im Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Öğmüş, Harun. “Resm-i Mushaf Bağlamında Kur’an ve Kıraat Ayrımı (Harekenin Tekâmülüne Kadarki Süreç Çerçevesinde Bir Değerlendirme)”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/39 (2015), 9-28.
• Önkal, Ahmet. “Müseylimetülkezzâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/90-91. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öztürk, Mustafa - Ünsal, Hadiye. Kur’an Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Pusmaz, Durak. Übey İbn Ka‘b veTefsirdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muhtâru’s-Sıhâh. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1986.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Mervân el-Atıyye - Muhsin Harâbe. Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1997.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. Edebü’l-imlâ’ ve’l-istimlâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh. Vefâ’ü’l-vefâ bi-ahbâri dâri’l-Mustafâ. thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Söylemez, M. Mahfuz. “İslâm’ın Erken Döneminde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”. Dini Araştırmalar 5/13 (2002), 57-79.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî. er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. thk. Abdurrahman el-Vekîl. 7 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1410.
• Şahin, İskender. “Sahabe ve Tâbi̇îni̇n Muṣḥafla İlgi̇li̇ Tutumu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 299-324.
• Şen, Ziya. “Kur’an’da Ümmî Kavramı ve Hz. Peygamber’i̇n Ümmîli̇ği̇”. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2006), 203-218.
• Şen, Ziya. “Kur’an-ı Kerim’in Yazılması”. Diyanet İlmi Dergi 46/1 (2010), 33-56.
• Şen, Ziya. Kur’an’ın Metinleşme Süreci. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Şulul, Kasım. Kur’ân Tarihi -Kaynaklar, Terim-Süreç Analizi, Kadîm Mushaflar-. İstanbul: Siyer Akademi, 2022.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1387.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Müşkilü’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV, 2. Basım, 2009.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sünenü’t-Tirmizî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ebü’l-Esved ed-Düelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Metinleşme Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Arap (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldız, Nuray. “Parşömen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/176-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bürhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kurʾân. 2 Cilt. Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve şürekâuhû, 3. Basım, ts.