Freedom of Religion in The Māverāunnehr (Transoxiana) Region

Yıl 2024, Sayı: 19, 1 - 24, 30.12.2024

Saffet Köse

https://doi.org/10.47502/mizan.1509119

Öz

Coexistence with differences is a problem as ancient as human history.
Religious freedom is a solution to this problem. Hostile relations between members of
different religions against each other or between sects, cults and movements within the
same religion arising from different interpretations have always remained up to date. It is
the Christian churches that institutionalized the intolerance of freedom of religion and the
problems that arose in this area and caused them to persist for centuries. Their taking
upon monopoly on bringing redemption to humanity, their use of violence as a religious
tool for this purpose, and their dogma that there cannot be a belief system other than the
religion of the king in a state have created an obstacle to freedom of religion, and the
struggles in this field have continued for more than fifteen hundred years. Humanity owes
much to Muslims in this regard. It is possible to say that one of the most unique practices
of the Islamic civilization established in the lands acquired through conquests was the
freedom of religion as a requirement of respect for beliefs. In the dhimma treaties made
with the inhabitants of the conquered lands, provisions on freedom of religion were
explicitly included. In fact, this is a command of the Holy Qur'ān and a requirement of the
Prophet's exemplary practices. In this study, the view of freedom of religion in
Māverāunnehr (Transoxiana), which is one of the most important geographies in the
history of fiqh, especially in the Hanafi sect, will be discussed. The concepts of jihād and
conquest (fetḥ), and the issue of punishment for apostasy (irtidād), which are especially
on the agenda when it comes to freedom of religion, will also be discussed.

Anahtar Kelimeler

Māverāunnehr (Transoxiana), Freedom of religion, Christian churches, Conquest, Jihād, Apostasy

Mâverâünnehir'de Din Hürriyeti

Öz

Farklılıklarla bir arada yaşama insanlık tarihi kadar kadim bir problemdir. Din hürriyeti, bu sorunun bir türüdür. Farklı din mensuplarının birbirlerine karşı ya da aynı din içinde farklı yorumlardan kaynaklanan mezhepler, tarikatlar ve akımların kendi aralarındaki hasmâne ilişkiler her zaman güncelliğini korumuştur. Din özgürlüğüne dair hoşgörüsüzlüğü ve bu alanda oluşan sorunları kurumsallaştıran ve asırlarca sürmesine neden olan Hıristiyan kiliseleridir. İnsanlığı kurtuluşa getirmeyi kendi tekelinde görmeleri, bunun için şiddeti dini bir araç olarak kullanmaları ve bir devlet içinde kralın dini dışında bir inanç sistemi olamıyacağına dair dogmaları din özgürlüğü önünde bir engel oluşturmuş ve bu alandaki kavgalar bin beş yüz yıldan fazla devam etmiştir. Bu konuda insanlık müslümanlara çok şey borçludur. Fetihler yoluyla elde edilen topraklarda kurulan İslam medeniyetinin en özgün uygulamalarından birisinin inançlara saygının gereği olan din hürriyeti olduğunu söylemek mümkündür. Fethedilen toprakların ahalisi ile yapılan zimmet antlaşmalarında din özgürlüğüne dair hükümlere açık biçimde yer verilmiştir. Esasen bu Kur’ân-ı Kerim’in emri ve Hz. Peygamberin örnek uygulamalarının da bir gereğidir.
Bu çalışmada fıkıh tarihinin özellikle Hanefî mezhebinin en önemli coğrafyalarından birisi olan Mâverâünnehir’de din hürriyetinin görünümü ele alınacaktır. İnanç özgürlüğü söz konusu olduğunda özellikle gündeme gelen cihat ve fetih kavramları, mürtede uygulanan ceza meselesine de değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mâverâünnehir, Din hürriyeti, Hristiyan kiliseleri, Fetih, Cihad, İrtidad

Kaynakça

• Aydın, Mehmet Âkif. “Din (Gayri Müslimler)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2013.
• Aydınlı, Osman. “Semerkant”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/481-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1408/1988.
• Dilbirliği, Muhterem. Avrupa’da Din ve Vicdan Özgürlüğü, Ankara: y.y., 2020.
• Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd. el-Ahbâru’t-Tıvâl. nşr. ʿAbdulmunʿim ʿÂmir. Kahire: y.y., 1960.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. İbrâhîm el-Ensârî. el-Harâc. nşr. Tâhâ ʿAbdurraʾûf Saʿd, Saʿd Hasen Muhammed. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Ebû ʿUbeyd ʿAbdullâh b. Abdilʿazîz el-Endelusî. el-Mesâlik ve’lMemâlik. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1992.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn. Kitâbül-Emvâl, nşr. M. Halil Herras. Beyrut: 1406/1986.
• Ebu’s-Suʿûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ el-ʿİmâdî. İrşâdu’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Erkal, Mehmet. “Cizye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Esin, Emel. “Amuderya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/98-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Hamidullah, Muhammed. Hz. Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm’a Giriş. çev. Cemal Aydın. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muhtâr. (İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr kenarında) Kahire: y.y., 1272-1324).
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. Ahkâmu ehli’z-zimme. nşr. Salahaddin el-Müneccid, Dımaşk: y.y., 1381/1961.
• İbn Mâze, Ebû Hafs Ömer b. Abdülaziz b. Ömer el-Buharî. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’lfıkhi’n-Nuʿmânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, 2003.
• İbn Zenceveyh, Ebû Ahmed Hamîd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Kitâbu’l-Emvâl. nşr. Şâkir Zeyb Feyyâd. Riyad: y.y., 1406/1986.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muḥammed el-Fârisî el-Kerhî. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut, 2004.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’ttârîh. nşr. Ömer ʿAbdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Kahire: y.y., 1327-28/1910.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleymân. Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr. nşr. Saffet Köse v.dğr. Beyrut: Mektebetü’l-İrşâd, 1438/2017.
• Köse, Saffet. “Din Özgürlüğü ve Barış Yolunda İki Farklı Tecrübe…”, İHAD, 5 (2005), 17- 21.
• Köse, Saffet. “Cihâd Şiddete Referans olabilir mi?”, İHAD, 9 (2007), 39-40.
• Köse, Saffet. İslam’ın Dinamiği Cihat, Köln: Plural Publications, 2019.
• Köse, Saffet. İslam Hukuku Açısından Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2018.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Kurt, Hasan. “Saîd b. Osman b. Affân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/572-573. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar). el-Bed’ ve’t-târîh. Port Said: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-dîniyye, ts.).
• Merğînânî, Ebu’l-Hasen ʿAlî b. Ebû Bekir el-Ferğânî. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’lmubtedî. thk. Tallâl Yûsuf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Mervezî, Ebü’l-Fazl el-Hâkim eş-Şehîd Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Kâfî. Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 288, 1, vr. 1a; vr. 137b; vr. 119a.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Tehzîbü’l-esmâ’ ve’s-sıfât. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İmiyye, ts. Önkal, Ahmet. “Beytülmidrâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/95. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özel, Ahmet. “Gayri Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/418-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vusûl. (Sığnâkî, el-Kâfî ile, nşr. Fahruddin Seyyid Muhammed). Riyad: y.y., 1422/2001.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. thk. Halîl Muhyüddîn el-Meyyis. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414.
• Suğdî, Ebü’l-Hasen Rüknülislâm Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed. en-Nütef . nşr. Salâhüddîn en-Nâhî, Beyrut: y.y., 1404/1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. Riyad: Beytü’lEfkâri’d-Düveliyye, 2009.
• Tuğ, Salih. İslâm Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı. İstanbul: y.y., 1984.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû ʿAbdillâh Yâkût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-buldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yayla, Mustafa. “Haç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/524-525. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yazıcı, Tahsin. “Fergana”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/375-377. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yüksel, Ahmet Turan. “Ubeydullah b. Ziyâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Menâkıbü’l-İmâm Ebî Hanîfe. Haydarabad: y.y., 1408.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hâkâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: y.y., 1407.
• Zeydân, Abdülkerim. Ahkâmü’z-zimmiyyîn ve’l- müste’menîn. Beyrut: y.y., 1402/1982.