Topkapı Sarayı Sultan III. Ahmed Kütüphanesi Kataloğundaki Sarf ve Nahiv Kitapları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 19, 231 - 268, 30.12.2024

Adem Çalar

https://doi.org/10.47502/mizan.1548589

Öz

Bu makale, Topkapı Sarayı Sultan III. Ahmed Enderun Kütüphanesinin ilk kataloğunda yer alan sarf-nahiv ilmine dair Arap alfabesiyle yazılmış eserlerin öncelikle Latinize edilmesi, müelliflerinin tespiti, hangi ilim dalına ait olduğu, içeriği ve bu kitapların Arap dilinin öğretilmesindeki rolünü incelemektedir. Katalogda çoğu şerh, bir kısmı da temel metin, ihtisar ve manzûme olmak üzere tam yüz otuz eserin adı kayıtlıdır. Bu eserler, Osmanlı döneminde Arapça öğretiminin temel taşları olarak kullanılmış; öğrencilerin sarf ve nahiv konularında derinlemesine bilgi edinmelerini sağlamıştır. Katalogda yer alan eserlerin dil yapısı, müellifleri ve türleri detaylı bir şekilde ele alınarak bu eserlerin günümüz Arap dili öğretimine katkı sağlayacağı yönlere de işaret edilmiştir. Çalışmamızda, genelde dil eğitimi, özelde ise Arapça eğitiminin yalnızca gramer kurallarını öğretmekle kalmayıp aynı zamanda dinî, ahlâkî, siyasî ve kültürel birikimi de aktaran bir vasıta olduğu sonucuna varılmıştır. Bu bağlamda, klasik metinlerin eleştirel ve analitik bir yaklaşımla incelenip bunlardan yararlanılması, geleneğin geleceğe taşınmasında önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Sarf ve Nahiv, Sultan III. Ahmed Kütüphanesi Kataloğu, Enderun

An Evaluation of Morphology and Syntax Books in the Catalogue of the Topkapı Palace Library of Sultan Ahmed III

Öz

This article examines the first of catalog of Sultan Ahmed III's Enderun Library in Topkapı Palace, which includes works on the science of sarf-nahiv written in the Arabic alphabet, firstly by Latinizing them, identifying their authors, which branch of science they belong to, their content, and the role of these books in teaching the Arabic language. The catalog records the names of one hundred and thirty works, most of which are commentaries and some of which are basic texts, ihtisar and manzûme. These works were used as the cornerstones of Arabic language teaching in the Ottoman period and provided students with in-depth knowledge in the subjects of sarf and nahiv. The linguistic structure, authors, and genres of the works in the catalog are discussed in detail, and the contribution of these works to today's Arabic language teaching is also pointed out. The study concludes that language education in general, and Arabic language education in particular, is not only a means of teaching grammatical rules but also a means of transmitting religious, moral, political, and cultural knowledge. In this context, analyzing and utilizing classical texts with a critical and analytical approach is important in carrying the tradition into the future.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Sarf and Nahiv, Sultan Ahmed III’s Library Catalog, Enderun

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Sehâvî, Alemüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Atbaş, Zeynep. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/263-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aydüz, Salim. “Medrese ve Tekke Dışındaki Eğitim Müesseseleri Tarihi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12 (01 Eylül 2008), 139-180.
• Baktır, Mustafa. “el-Eşbâh ve’n-Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/458-459. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Benli, Mehmet Sami. “el-Mufassal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/368- 369. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Binark, İsmet. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Kütüphane Koleksiyonları İle Topkapı Sarayı Sultan III. Ahmed Kütüphanesi Kataloğundaki Sarf ve Nahiv Kitapları Üzerine Bir Değerlendirme İstanbul Kütüphaneleri Hakkında Yerli - Yabancı Kaynaklar Bibliyografyası”. Vakıflar Dergisi 13, https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/handle/11352/1280?show=full
• Can, Ayhan. “Zemahşerî՚nin el-Unmûzec՚i özelinde şerhlerin tanım, istişhâd ve tenkitlerdeki tutumları”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 25 (21 Aralık 2021), 681-695. https://doi.org/10.29000/rumelide.1036067
• Çöğenli, M. Sadi. “Mutarrizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/375-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Demirayak, Kenan. “el-Maksûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/453. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Demirayak, Kenan. “Merâhu’l-Ervâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/165-166. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Durmuş, İsmail. “el-Avâmilü’l-Mie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/106- 107. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Durmuş, İsmail. “el-Emsile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/166-167. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî, İsâmüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/516-517. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail - Ergin, Ali Şakir. “İbnü’l-Verdî, Zeynüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/239-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Eyice, Semavi. “Ahmed III Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Eyyüp Beyhan. Selim Ağa Kütüphanesindeki Arapça Nahiv ve Sarfla ilgili Yazma Eselerin Tanıtımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Gümüş, Sadreddin. “Radî el-Esterâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• İpşirli, Mehmet. “Enderun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/185-187. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İpşirli, Mehmet. “Enderun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/185-187. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İsferâînî, Muhammed b. Ahmed Tâcüddîn el-, Şevkî Mearrî. el-Lübâb fî İlmi’l-İ‘râb. Beyrût-Lübnân: Mektebetü Lübnân, 1. Basım, 1996.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. çev. Rüştü Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Kenan Demirayak. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. Cantaş Yayınları, 2016.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kılıç, Hulusi. “Enbârî, Kemâleddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/172- 173. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kılıç, Hulusi. “eş-Şâfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kılıç, Hulusi. “Harîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/191-192. İstanbul: 258 TDV Yayınları, 1997.
• Kılıç, Hulusi. “İbn Âcurrûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Koca, Ferhat. “Fudayl Çelebi, Zenbillizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/207-208. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Mehmed Refik. “Enderûn-ı Humâyûn Kütüphânesi”. Târihî Osmânî Encümeni Mecmuası 7 (1916 1332).
• Meylânî, Muhammed b. Abdürrahim el-Ömerî el- - Muhammed Tarık Mağribiyye. Şerhu’l-Muğnî fi’n-Nahv. İrşad Kitapevi, 1. Basım, 2017.
• Muhammed b. Ahmed b. Tâcüddîn el-İsferâyînî, Şevkî el-Mearrî. el-Lübâb fi İlmi’l-İ’râb, ts.
• Necmettin Öztürk. Alâaddin Musannifek ve Arap Gramerindeki Yeri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Öngören, Reşat. “Karamânî, Cemâleddin İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/448-449. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Ebû Ali el-Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “İbn Hişâm en-Nahvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/74-77. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Muğni’l-Lebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/384-386. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Özcan, Tahsin. “Kara Sinan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/365-366. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özcan, Tahsin. “Nukrekâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/232-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Tebrîzî, Hatîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/223-224. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özel, Ahmet. “Zencânî, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/253- 254. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Qabawa, Fakhr ed-Din. “İbn Usfûr el-İşbîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/431-432. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Salim Aydüz. “Topkapı Sarayı Sultan III. Ahmed Kütüphanesi’ndeki Felsefe/Fen Bilimleriyle İlgili Eserler Üzerine Bir Değerlendirme”. Osmanlı’nın İzinde/ Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı. ed. Adem Koçal - Zeynep Berktaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Şener, Mehmet. “Çârperdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Turan, Abdülbaki. “el-Elfiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/169-171. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Tülücü, Süleyman. “Ma‘mer b. Müsennâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/551-552. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yanık, Nevzat H. “İbn Mu‘tî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/213-214. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Mehmet. “İbn Cinnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/397-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yazıcı, Hüseyin. “Hasan Paşa, Niksârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/338-339. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yıldız, Musa. “Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/175- 176. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yüce, Nuri. “Mukaddimetü’l-Edeb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/120- 121. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/191-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ziriklî, Hayreddin. el-’Alâm: Kâmûsü Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-ʿArab ve’l-Müstaʿrebîn ve’l-Müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-İlm lil-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• “Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi (1.9.0.2100)”. Erişim 11 Temmuz 2024. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=11373&materialType=YE&qu ery=006264
• Sultan III. Ahmed Kitaplığı Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Enderûn-i Hümâyûn Kütüphânesi, 3679.
• Yenilenmiş Sultan III. Ahmed Kitaplığı Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Enderûn-i Hümâyûn Kütüphânesi, 3680.