Zarîk Ailesi ve Abbâsîler Dönemindeki Faaliyetleri (750/751-827/828)

Yıl 2025, Sayı: 20, 381 - 412, 30.06.2025

Arafat Yaz

https://doi.org/10.47502/mizan.1552284

Öz

Abbâsîlerin kurulduğu yıl veya bir sonraki sene olan 750-751’de Zarîk ailesi ile ilgili kayıtların başladığı görülmektedir. 827-828 yılına kadar bu ailenin temsilcileri hakkında bazı bilgilerin kaynaklara yansıdığı görülmektedir. Bu aileden Ali b. Sadaka ile oğlu Sadaka b. Ali (Zarîk) hakkında daha fazla bilgiye rastlanmaktadır. Özellikle de Urmiye ve çevresinde Abbâsîlerden bağımsız bir iktidar kurduğu anlaşılan, sonradan Abbâsîlerin İrmîniyye ve Azerbaycan valiliğini yapan Sadaka b. Ali’nin mücadelesinin tarihçilerin dikkatini çektiği anlaşılmaktadır. Babek ile aynı dönemde aynı coğrafyada yaşayan ve hilafet ordularının yenemediği Babek ile savaşmayı üstlenmiş olması da onu önemli kılmıştır. Sadaka’nın sahip olduğu toprak ve zenginliği elde etmek isteyen Abbâsîlerin Musul valisi, halife ile Sadaka b. Ali’nin arasını açmış ama bu hırsı hayatına mal olmuştur. Nihayetinde Abbâsî ordularına yenilen Sadaka esir düşmüş ve halife Me’mûn’a gönderilmiştir. Bu çalışmada Abbâsîler döneminde Musul, Azerbaycan ve İrmîniyye’de faaliyet gösteren Zarîk ailesi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Zarîk , Sadaka b. Ali , Sadakaîler , Musul , Urmiye

Kaynakça

• Adilov, Asif. Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Müslüman Hanedanlığı: Revvâdîler (IVV/X-XI. Yüzyıllar). Yüksek Lisans, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Apak, Adem. Anahatlarıyla İslâm Tarihi IV (Abbâsîler Dönemi). 1. Bs. İstanbul: Ensar, 2011.
• Azimli, Mehmet. Abbasiler Dönemi Babek İsyanı. 1. Bs. Ankara: İlahiyat, 2004.
• Azimli, Mehmet. “Abbasiler Dönemi Muhammed en-Nefsu’z-Zekiyye ve kardeşi İbrahim İsyanı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/3 (2008): 55-74.
• Belâzurî. The Origin of the Islamic State Kitâb Futûh al-Buldân. Thk. Francis Clark Murgotten. New York-London: Columbia University Selling Agents, 1924.
• Belâzürî. Fütûhu’l-Buldân Ülkelerin Fetihleri. Trc. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Belâzürî. Fütûhu’l-Buldân Ülkelerin Fetihleri. Trc. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Belâzürî. Fütûhü’l-Büldân. Thk. Abdullah Üneys et-Tabba’. Beyrut: Müessesetü’lMaarif, 1987.
• Belâzürî. Fütûhü’l-Büldân. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Bozkurt, Nahide. “Abbasilerin İlk Dönemi: İç Savaş: Emin ile Me’mûn’un İktidar Mücadelesi ve Me’mûn Dönemi”. İslam Tarihi ve Medeniyeti 5: Abbâsîler. 1(2018): 189-219.
• Bozkurt, Nahide. “Alioğullarının Siyasal İktidar Sürecinde -Abbasiler Dönemi- ilk Mücadelesi: Muhammed en-Nefsu’z-Zekiyye’nin İsyanı”. Dini Araştırmalar 5/13 (2002): 107-118.
• Ebu Hanife ed-Dîneverî. Ahbârü’t-Tıvâl. Thk. Abdü’l-mün’im Âmir. Kahire: Dâru İhyai’lKütübi’l-Arabi, 1960.
• Ebu Şame. Uyûnü’r-Ravdeteyn fi Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriye ve’s-Salâhiye. Thk. İbrahim Zeybek. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1997.
• Ebü’l-Fida, İmâdüddin İsmail. El-Muhtasar fi Ahbari’l-Beşer. Mısır: El-Matbaatü’lHüseyniyet’il-Mısriyye, t.y. Ed-Deyeveçi, Said. Târihü’l-Mavsıl. Musul: Matbûâtü’l-Macmei’l-İlmî el-Irâkî, 1982.
• El-Bekrî. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
• El-Ezdî, Yezid b. Muhammed. Târîhu Mavsıl. Thk. Ahmed Abdullah Mahmud. Beyrut: Darü’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1971.
• El-Ezdî, Yezid b. Muhammed. Târîhu Mavsıl. Thk. Ahmed Abdullah Mahmud. Beyrut: Darü’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1971.
• El-Hamevî, Yakut. Mu’cemü’l-Büldân. Beyrut: Darü’Sadr, 1995.
• El-Hamevî, Yakut. Mü’cemü’l-Büldân. Beyrut: Darü’s-Sadr, 1977.
• El-Hâzimî. El-Emâkin. Thk. Hamd b. Muhammed el-Casir. Darü’l-Yemâme, 1415.
• El-Himyerî. Er-Ravdü’l-Mi’târ fî Haberi’l-Aktâr. Thk. İhsan Abbas. 2. Bs. Beyrut: Müessesetu Nasır Li’s-Sekafe, 1980.
• El-Makrizî, Takyüddîn. El-Mevâ’iz ve İ’tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1418.
• El-Ömerî, Şehabüddîn Ahmed. Mesâlikü’l-Ebsâr fi Memâliki’l-Emsâr. Thk. Kamil Süleyman Cebûrî, Mehdi en-Necm- ve Mehdi en-Necm. Beyrut: Darü’lKütübi’l-İlmiye, 1971.
• El-Yâfiî. Mir’âtü’l-Cinân ve İbretü’l-Yakzân. Thk. Halil Mansur. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye, 1997.
• En-Nüveyrî, Şehabüddin Ahmed. Nihayetü’l-Ereb fi Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiye, 1423.
• En-Nüveyrî, Şehabüddin Ahmed. Nihayetü’l-Ereb fi Fünûni’l-Edeb. Thk. Abdulmecid Turhînî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, t.y.
• Es-Sem’anî. El-Ensâb. Haydarabad: Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniye, 1962.
• Et-Taberî. Tarihü’t-Taberî. Beyrut: Dârü’t-Türâs, 1387.
• Ez-Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Ez-Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Ez-Zehebî, Şemsüddîn. Siyeru A’lâmi’n-Nübela. Thk. Şuayb Arnavud. 11. Bs. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Ez-Zehebî, Şemsüddîn. Tarihü’l-İslam ve Vefayati’l-Meşahir ve’l-A’lam. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 1. Bs. Darü’l-Garbi’l-İslamî, 2003.
• Ez-Zehebî, Şemsüddîn. Tarihü’l-İslam ve Vefâyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Gaffârî, Ahmed b. Muhammed. Târîh-i Nigâristân. Thk. Aka Murtaza. Tahran: Hafız, 1454.
• Hamdullah Müstevfi. Târih-i Güzide. Trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Handmir. Tarihu Habisi’s-Siyer. Tahran-Hıyabanşahabad: İntişarat-ı Hiyam, 2000.
• İbn Abdülhak el-Bağdadî. Merâsidü’l-İttilâ Alâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Bikâ’. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Ceyl, 1412.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Tarihu İbn Haldûn. Beyrut: Darü’l-Fikir, 2000.
• İbn Hallikan, Şemsüddîn Ahmed. Vefâyâtü’l-Âyân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Darü’s-Sadr, 1994.
• İbn Havkal. Kitâbu Suretü’l-Ard. Liden: Beril Matbaası, 1870.
• İbn Havkal. Sûretü’l-Ard. Beyrut: Dârü’s-Sadr-Liden, 1938.
• İbn Hazm el-Endülüsî. Cemheretu Ensâbi’l-Arab. Thk. Abdusselam Muhammed Harun. 5. Bs. Dârü’l-Me’ârif, t.y.
• İbn Hazm el-Endülüsî. Resâilu İbn Hazm el-Endülüsî. Thk. İhsan Abbas. 2. Bs. Beyrut: Müessetü’l-Arabiyye Li’d-Dirase ve’n-Neşr, 1987.
• İbn Kesîr. El-Bidaye ve’n-Nihaye. Thk. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî. Dârü’l-Hicr, 2003.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-Ümem ve Teakibü’l-Himem. Thk. Seyyid Kesrevi Hasan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Tağriberdî, Cemalüddîn Yusuf. En-Nücûmü’z-Zâhire fi Mülûki’l-Mısır ve’l-Kâhire. Kahire: Vizâretü’s-Sikâfe ve’l-İrşâdü’l-Kavmî, t.y.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman. El-Muntazam fi-Tarihi’l-Mülük ve’l-Ümem. Thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 1. Bs. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kamil fi’t-Tarih. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’lKitabü’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Esîr. el-Kamil fi’t-Tarih. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitabü’lArabî, 2012.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn. İslâm Tarihi el-Kâmil fî’t-Târih Tercümesi. Thk. Abdullah Köşe. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn. İslâm Tarihi el-Kâmil fî’t-Târih Tercümesi. Thk. Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn. İslâm Tarihi el-Kâmil fî’t-Târih Tercümesi. Thk. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn. İslâm Tarihi el-Kâmil fî’t-Târih Tercümesi. Thk. Yunus Apaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, t.y.
• İbnü’l-Fakih. Kitabü’l-Büldan. Thk. Yusuf Rehavi. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1996.
• İbnü’l-Fakih. Kitabü’l-Büldan. Thk. Yusuf Rehavi. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1996.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn. Tarihu İbni’l-Verdî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1996.
• İbnü’n-Nedîm. El-Fihrist. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İstahrî. el-Mesâlik ve’lMamâlik. Beyrut: Daru Sadr, 2004.
• Kahhale, Ömer Rıza. Mu’camu Kabâili’l-Arabi’l-Kadîme ve’l-Cedîde. 5 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1994.
• Kızıl, Ayetullah. Diyarbakırlı Said Paşa’nın Mir’âtü’l-İber Adlı Eserinin 9. Cildinin Transkripti ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• El-Ya'kûbî, Ahmed b. İshak. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• Kudame b. Cafer. El-Harac ve Sinaetü’l-Kitab. Bağdat: Dârü’r-Reşîd Li’n-Neşr, 1981.
• Mes’ûdî. Mürûcü’z-Zeheb ve Me’âdinü’l-Cevher. Thk. Kemal Hasan Merî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mîrhand. Ravdatü’s-Safa. Thk. Abbas Zeryab. Tahran: İntişarat-ı İlmî, 1370.
• Müellifi Meçhul. Hudûdü’l-’Alem Mine’l-Maşrik İle’l-Mağrib. Thk. Yusuf El-Hadi. Kahire: Dârü’s-Sikafe Li’n-Neşr, 1423.
• Nizamülmülk. Siyasetname. Trc. Metmet taha Ayar. 5. Bs. Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, 2009.
• Nizamülmülk. Sîyerü’l-Mülûk. Trc. Yusuf Bekkar. Beyrut: Darü’l-Menahil, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “Arrân”. DİA. 3: 394-395. İstanbul: TDV, 1991.
• Polatyan, Erşak. El-Ekrad fi Hukbeti’l-Hilefeti’l-Abbâsiyye. Trc. Kesender Keşişyan. Beyrut: Aras-El-Farabi, 2013.
• Saylık, Mutlu. Abbâsîler’de Darbeler (132/750-447/1055). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Saylık, Mutlu. Sâmerrâ Dönemi Abbâsî Halifelerinin Din ve Mezhep Siyaseti. Ankara: Akademisyen Kitapevi, 2019.
• Sibt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zaman fi Tarihi’l-A’yan. Dımaşk: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2013.
• Sibt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zaman fi Tarihi’l-A’yan. Thk. Ammar Rîyhâvî. Dımaşk: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2013.
• Taberî. Tarih-i Taberî. Trc. M. Faruk Gürtunca. İstanbul: Sağlam Yayınevi, t.y.
• Taberî. Tarihü’t-Taberi-Tarihü’r-Rüsül ve’l-Mülûk, Sıllatu Tarihü’t-Taberî. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Darü’t-Türâs, 1387.
• Yakubî. Tarihü’l-Yakubî. Beyrut: Dârü’s-Sadr, 1965.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Bâbek”. DİA. 4: 376-377. İstanbul: TDV, 1991.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Ebü’l-Abbas es-Seffâh”. DİA. 10: 283-284. İstanbul: TDV, 1994.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “İnak et-Türkî”. DİA. 22: 256-257. İstanbul: TDV, 2000.
• Yûnînî, Kutbüddin. Zeylu Mirâti’z-Zaman. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1992.
• Ziriklî, Hayreddin. “Ahmed Emîn”. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. Nşr. Züheyr Fethullah. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.
• Zorlu, Cem. Abbasilere Yönelik Dini ve Siyasi İsyanlar: Ebu cafer el-Mansur Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.