Peygamberliğe Delaleti Açısından Mâtürîdî Kelâmında İrhâs

Yıl 2025, Sayı: 20, 523 - 546, 30.06.2025

Muhammed Fatih Eren , İbrahim Kaplan

https://doi.org/10.47502/mizan.1612557

Öz

Bu çalışmada, Mâtürîdî kelâm ekolüne mensup kelamcıların irhâs kavramına yükledikleri farklı anlamlar ve söz konusu kavramın peygamberliğe delalet niteliği inceleme konusu yapılmıştır. İslam düşüncesinde peygamberlerin risalet öncesinde yaşadığı olağanüstü olaylar olarak tanımlanan irhâs, Mâtürîdî mezhebinde özellikle epistemolojik açıdan ihtiyatlı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışmamız, Mâtürîdî kelâmcıların irhâs kavramına yönelik yaklaşımlarını, irhâsla ilgili rivayetlerin bilgi değerine ilişkin tercihlerini, irhâs rivayetlerine ne ölçüde referansta bulunduklarını ve peygamberlik delili olarak işlevini analiz ederek literatüre özgün bir katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede kelâm disiplini açısından irhâs-mûcize ayrımını ve bu ayrımın nübüvvetin ispatındaki yerini ortaya koymayı hedeflenmektedir. Çalışma, klasik Mâtürîdî eserlerinin doküman analizi yöntemiyle incelenmesi ve irhâs rivayetlerinin nübüvvetin ispatı açısından değerlendirilmesi üzerine kuruludur. Bu kapsamda irhâs türü rivayetlerin Mâtürîdî kelamcıların geneli tarafından teknik olarak mûcize kapsamında değerlendirilmediği, peygamberliğe hazırlık sürecinin işaretlerinden biri olarak ele alındığı tespit edilmiştir. Ayrıca bazı kelâmcıların bu rivayetleri hissî mûcizelerle birlikte zikretmelerinden hareketle irhâs kavramına ilişkin net bir ayrım yapmadıkları görülmüştür. Sonuç olarak, irhâs kavramının İslam düşüncesindeki yerini ve Mâtürîdî kelâmcıların bu kavrama yönelik yaklaşımlarını ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, irhâsın peygamberliğin delalet unsuru olarak değerlendirilmesine ve meseleye ilişkin perspektifin epistemik açıdan daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Nübüvvet , Mâtürîdîlik , Delail , Mucize , İrhâs.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kādî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmud Muhammed Kasım. Mısır: Müessesetü’Mısrıyye, 1965.
• Abdülcebbâr, Kādî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l Vehbe, 1996.
• Abdurrahman Cami, Mevlana. Şevâhid-ün Nübüvve. çev. Mahmud b. Osman Çelebi. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2008.
• Ahatlı, Erdinç. Peygamberlik ve Hz. Muhammed’in Peygamberliği. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Ahmed Efendi, Beyâzîzâde. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. thk. Ahmet Ferit Mizyâdi. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Akbaş, Hamdi. İslâm Kelâmında Delâilü’n-Nübüvve Geleneği (Hicri V. Asır). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Akman, Mustafa. “Menkûbers B. Yalınkılıç”. Mâtürîdî Öncüler: Mâtürîdî Kelâm Düşüncesinin Kurucuları ve Meşhur Âlimleri. haz. Özden Kanter. 122. İstanbul: Kitabî Yayınları, 2023.
• Ateş, Hüseyin. “Kur’an’da Ay’ın Yarılması Mûcizesi”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/4 (Ekim 2017), 73-86.
• Bahçeci, Muhittin. Peygamberlik ve Peygamberler. Ankara: Kitabe Yayınları, 2013.
• Bebek, Adil. Habbazi Kelâmi Görüşleri ve El-Hâdî Adlı Eseri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2006.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. Delâʾilü’n-nübüvve. thk. Abdülmu’tî Kal’acî. Beyrut: Darü’lKütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Bilgin, Muharrem Samet. Tebşîrât ve İrhâsât Rivayetleri Açısından İmâmiyye Şiası’nın Risâlet Öncesi Döneme Bakışı (Bihârü’l- Envâr Örneği). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelâm. sad. Salih Sabri Yavuz-Faruk Sancar. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2018.
• Bulut, Halil İbrahim. Nübüvveti İspat Açısından Hissi Mûcizeler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf. et-Ta’rîfât. Beyrut: Mektebetü’l Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Çınar, Bayram. Nübüvvet Bahisleri. Ankara: Kitabe Yayınları, 2023.
• Düzgün, Şaban Ali. Mâtürîdînin Düşünce Dünyası. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.
• Elmalı, Sezgin. Molla Hayâlî’nin Kelâmî Görüşleri. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Erkol, Ahmet. “Hz. Peygamber’in Mu‘cizesi Meselesi ve Nübüvvetin İspatında İnşikakı Kamer (Ayın Yarılması) Hadisesi ile İlgili Bir Değerlendirme”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1/1999), 261-298.
• Harputî, Abdüllatif. “Kelâm İlmine Giriş”. haz. Fikret Kahraman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Hayâlî, Şemsettin Ahmet. Şerhu’l-Kasîdeti’n-nûniyye. thk. Ahmet el-Hindî. Kahire: Mektebetü’l Vehbe, 2008.
• Hayâlî, Şemseddin Ahmet. Şerhu’l-Akāid Haşiyesi, İstanbul: Dersaadet, 1322.
• Hodgson, Marshall. İslam'ın Serüveni: İslam'ın Klasik Çağı. çev. Berkay Ersöz. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. çev. Musa Kazım Yılmaz. İstanbul: Siyer Yayınları.
• İbn İshak, Ebû Abdillâh Muhammed. Siyer. çev. Sezai Özel. İstanbul: Akabe Yayınları, 1988.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn. Siret-i İbn-i Hişam. çev. Hasan Ege. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İpek, Mikail. Mu’tezile’nin Nübüvvet Savunması. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Şemâ’ilü’r-resûl. thk. Mustafa Abdulvâhit. Beyrut: Darü’l Ma’rife. İsfahânî, Ebû Nuaym. Delâilü’n-Nübüvve. Beyrut: Darü’n-Nefais, 1986.
• İbn Hümam, Kemaleddin. Müsâyere. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Mısır: Matbaatu’l Mahmudiyye.
• İbn Ebû Şerîf, Kemâleddin. Müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere. Kahire: Mektebetü’lEzheriyye li’t-Turâs, 2006.
• Semerkandî, Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. eṣ-Ṣaḥâʾifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmet Abdurrahman Şerîf. Kuveyt: 1985.
• Kādî İyâz. eş-Şifâ bi-taʿrîfi hukûki Mustafâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kaplan, İbrahim. “Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Nübüvvet Anlayışı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (Nisan 2016), 745.
• Kevserî, Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: Mektebetül Tevfîkiyye. Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilatu’l-Kur’an. çev. Kemal Sandıkçı. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî. Aʿlâmü’n-nübüvve. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Bahrü’l-Kelâm. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Temhîd li-Kavâʿidi't-Tevhîd. thk Habibullah Hasan Ahmet. Mısır: Tıbaatu’l Muhammediyye.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Claude Salame. Şam: Ma’hed’il İlmî Fransî, 1990.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed Ali İsa. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mahir Edîb Habbûş. 15 Cilt. Beyrut: Darü’l Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iḳu’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedyevî. Beyrut: Dârü’l-Kelimü’t-Tayyib,1998.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. el-İ’timâd fi’l-i’tikâd. thk. Abdullah İsmail. Kahire: Mektebetü’lEzheriyye li't-Turâs, 2012.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer. İslam İnancının Temelleri. haz. Seyyid Ahsen. İstanbul: Bayrak Yayınları, 1995.
• Nebhânî, Yûsuf b. İsmâil. Hüccetullāh Ale’l-Âlemîn. thk. Abdulvâris Muhammed Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Öztürk, Hakan - Kızılabdullah, Şahin. “Geçmişte Yaşamış Din Kurucusu veya Peygamberler İle İlgili Rivayetlerin Hz. Muhammed’in Hayat Hikâyesine Etkisi: Doğum Olayları Örneği”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2021), 377-391.
• Özkan, Mustafa. “İrhâsâtla İlgili Rivâyetlerin Metin ve Anlam Açısından Değerlendirilmesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (Eylül2016), 23-41.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Uṣûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Lins. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye li’tTurâs, 2003.
• Râzî, Fahreddin. El-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Salmazzem, Mehmet. “Ayın Yarılması Meselesine Dair Tefsirlerdeki Yorum Farklılıkları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (Aralık 2018), 859-884.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dârü’l İbn Hazm.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidaye min’el Kifaye. thk. Fethullah Huleyf. Mısır: Daru’l Maarif, 1969.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Şerḥu Taʿdîli’l-ʿUlûm, thk. Mahmut Ay, Mustafa Borsboğa Ankara: Riasetü’ş-Şuûnid-Dîyâne, 2021.
• Süyûtî, El-Hasâisü’l-Kübrâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Soyal, Fikret. İbn Kemmûne’de Nübüvvet. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Siğnâkī, Hüseyn b. Alî. et-Tesdîd şerhu’t-Temhîd fî kavâ’idi’t-tevhîd. thk. Ali Tarık Ziyat Yılmaz. 2 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Tanrıbilir, Tarık- Hergüner, Esra. “Şemsüddîn es-Semerkandî’de Kitâb-ı Mukaddes Bağlamında Hz. Muhammed’in Peygamberliğini İspat”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 18/2 (2020), 617-641.
• Teftâzânî, Şerhu’l-ʿAkâ’id. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2008.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’lulûm. thk. Ali Dahrûc. Lübnan: Mektebetü’l-Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Topaloğlu, Bekir. Emâli Şerhi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Tuzcu, Recep. “Menkubers b. Yalçınkılıç Abdullah et-Türkî’nin (ö. 652/1254) ve İslam İnanç Felsefesini Temellendirmede Hadisleri Kullanımı ve Yorumu”, VI. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Yesevîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd. 105-106. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Ünver, Mehmet Zahit. Son Dönem Bir Osmanlı Âlimi M. Zâhid Kevserî’nin Ehl-i Sünnet Algısı ve Mezheplere Bakışı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yalınkılıç, Menkübers. en-Nûrü’l-Lâmi ve’l-Burhânü’s-Sâtı. İstanbul: Ayasofya Kütüphanesi.