The Contributions of Ottoman Sufis to The Arabic Language

Yıl 2025, Sayı: 20, 345 - 362, 30.06.2025

İsmail Erken

https://doi.org/10.47502/mizan.1624068

Öz

This study examines the contributions of Sufi mystics living in the Ottoman era to the Arabic language. The Sufis' efforts in learning and teaching Arabic were driven by their desire to understand and interpret religious texts. Sufi lodges and monasteries served as centers for the preservation and transmission of cultural heritage. Based on Mehmed Tahir's book "Ottoman Authors," this study analyzes the works of Sufis in various fields of Arabic language, including grammar, rhetoric, lexicography, and prosody. These works, written in the form of marginal notes, commentaries, summaries, and translations, aimed to explain the rules of the language, expand on texts, or simplify them. However, this study does not address the contributions of Sufis to Arabic poetry. The contributions of Ottoman Sufis to the Arabic language are considered both a religious and scholarly legacy, playing a crucial role in transmitting this heritage to future generations.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Sufism , Linguistics , Manuscript , Ottoman

Osmanlı’da Sufilerin Arap Dili Alanına Katkıları: Mehmet Tahir’in Osmanlı Müellifleri Eseri Özelinde Bir Analiz

Öz

Bu çalışma, Osmanlı döneminde yaşamış sûfîlerin Arap dili üzerindeki katkılarını inceler. Sûfîlerin Arapça öğrenme ve öğretme çabaları, dini metinleri anlamak ve yorumlamak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Tekke ve dergâhlar, kültürel mirasın korunup aktarıldığı yerler olmuştur. Mehmed Tahir'in "Osmanlı Müellifleri" kitabı temel alınarak, sûfîlerin Arapça grameri, belagat, lügat ve aruz gibi alanlardaki eserleri incelenmiştir. Bu eserler haşiye, şerh, muhtasar ve tercüme türlerinde yazılmış ve dilin kurallarını açıklamayı, metinleri genişletmeyi veya sadeleştirmeyi amaçlamıştır. Sûfîlerin Arap şiirine katkıları ise bu çalışmada ele alınmamıştır. Osmanlı sûfîlerinin Arap diline yaptıkları katkılar, hem dini hem de bilimsel bir miras olarak değerlendirilmektedir ve bu mirasın gelecek nesillere aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Tasavvuf , Dil bilim , Yazma Eser , Osmanlı

Kaynakça

• Aksoy, Hasan. “Şemseddin Sivâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/523- 526. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Akün, Ömer Faruk. “Bursalı Mehmed Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/452-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Arslan, Fikret. “Mevhâhibu’l-Edib fî Şerhi Mugni’l-Lebîb’in Baştan ‘İnne’ ye Kadar Tahkiki”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 14 (2002): 135-160.
• Ayaz, Kadir. “Bandırmalı Küçük Hâmid Efendi’nin Hadis İcazetleri ve Câmi’u rivâyâti’lfehâris ve lâmi’u icâzâti ehli’l-fevâris Adlı Eserindeki Rivayet Birikimi”. Osmanlı’da İlm-i Hadis içinde. İstanbul: İsar Yayınları, 2020.
• Bedirhan, Muhammed. Osman Fazli Atpazari: Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Benli, Ali. “Muhammed el-Medenî et-Trabzûnî ve Risâle fî Beyâni’l-Ezdâd’ı”. Eskiyeni 31 (2015): 147-172.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. çev. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, t.y.
• Ceyhan, Semih. İsmail Ankaravî ve Mesnevî Şerhî. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Ceyhan, Semih. “Salâhî Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çetin, Abdülbaki. “Şeyh Mahmud Bin Edhem ve Tuhfetü’l-Edeb’i”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 53 (2015): 0. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1322
• Demirel, İsmail. “Ömer Fuâdî’nin Şa’bâniyye Tarihinde Tarikat Usûlü ve Literatür Açısından Katkısının Boyutları”. Temel İslâm Bilimleri Araştırmaları. ss. 507-540.
• Denizer, Nurullah. Kur’ân’ın Sûfî Yorumu [Bursevî Örneği]. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• Durmuş, İsmail. “Merkezzâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/206-207. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• el-Melâmî, Abdurrahim Efendi el-Üskûbî. Manzûme-i Merâtib-i Vücûd. 06 Mil Yz A 4386/11, vr. 108b-110b.
• Erken, İsmail. “Ahmed Rumî Akhisarî Saruhanî ve Semaî Müennesler Adlı Risalesi”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 4 (2017): 135-150.
• Eyyüp, Tanrıverdi. “Merkezzade Ahmed Efendi’nin El-Babus Adlı Arapça-Türkçe Sözlüğü”. Kutadgu Bilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 10 (2006): 319-361.
• Eyyüp, Tanrıverdi. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Bilginlerinden Halveti-Sünbüli Şeyhi Merkezzade Ahmed Efendi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 28 (2011): 41-56.
• Furat, Ahmed Hamdi vd. (ed.). Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVIII. Yüzyıl. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2018.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Döneminde Yetişen ‘Kırımî’ Nisbeli Müfessirler ve Eserleri: Bir Literatür İncelemesi”. Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019): 357-395. https://doi.org/10.18498/amailad.590980
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Döneminde Yetişen Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Bir Literatür Tespiti Denemesi”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 5/1 (2018): 155-239.
• Hasanov, Sefer. “Kurd Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/93-94. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• “İSAM Kütüphanesinde Ara”. Erişim 11 Ekim 2024. http://ktp.isam.org.tr/?blm=ayrintignlktp&navdil=tr
• “İsmâil Ankaravî”. İslam Düşünce Atlası. Erişim 9 Ekim 2024. https://islamdusunceatlasi.org/ismail-ankaravi/102
• İzgi, Cevat. “Hubeyş et-Tiflîsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kara, Mustafa. “Tekke Eğitimi ve Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12 (2008): 107-138.
• Karakuş, Ömer Faruk-Uzunyaylalı, Muhammet Emin. “Üsküplü Abdurrahîm Efendi ve İki Dilli Manzum Kaside-i Bürde Çevirisi”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/19 (2023): 28-50. https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1185212
• Meçin, Mahmut. “Sühreverdî Şârihlerinden Hasan el-Kürdî ve Heyâkilü’n-Nur Şerhi”. Osmanlı’da ve İran’da İşrak Felesefesi. ed. M. Nesim Doru vd. 1/123-145. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
• Michot, Yahya. Tütün İçmek Haram mıdır? çev. Ayşe Andol-Mehmet Yavuz. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Namlı, Ali. “İsmâil Hakkı Bursevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/102- 106. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• “Osman Fazlı Atpazarî”. İslam Düşünce Atlası. Erişim 2 Ekim 2024. https://islamdusunceatlasi.org/osman-fazli-atpazari/149
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/119-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Paşa, Bağdatlı İsmâil. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. İstanbul: el-Mearifü’l-celiyye fi Matbaatihe’l-behiyye, 1951.
• Reis, Bedriye. “Evhad Şeyhi Seyyid Hüseyin Efendi’nin er-Risâletü’t-devrâniyye ve İânetü erbâbi’t-tarîka Adlı Risâlesi Çerçevesinde Semâ ve Devranla İlgili Görüşleri”. Sufiyye 14 (2023): 59-94. https://doi.org/10.46231/sufiyye.1276215
• Tanman, M. Baha - Yılmaz, Hasan Kâmil. “Bandırmalızâde Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/54-55. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Tolasa, Harun. “18. YY.’da Yazılmış Bir Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü Müstakimzade’nin Istılahatü’ş-Şi’riye’si II”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 24 (2012): 363-380.
• Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. “Manzume-i Ferâ’iz (Abdurrahim)”. Erişim 3 Ekim 2024. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/manzume-i-fera-iz-abdurrahim
• Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. “SAFÎ, Safiyyullâh Mûsâ Dede”. Erişim 10 Ekim 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/safi-safiyyullah-musa-dede
• “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı - Giriş”. Erişim 11 Ekim 2024. https://portal.yek.gov.tr/main/login
• Uyar, Mehmet. “İrşâd Bağlamında Orta Yol Sûfîliği: Hicâbî Abdülbâki Efendi (Gül Baba)”. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2017): 85-113. https://doi.org/10.30561/sinopusd.269432
• Yazar, İlyas. “Ömer Fuâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/61-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yetik, Erhan. “Ankaravî, İsmâil Rusûhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/211-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldız, Sakıb. “Atpazarî Osman Fazlı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/83- 85. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yılmaz, Ahmet. “Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/113-115. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yılmaz, Hatice. Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri Adlı Eserinin Tashihi: Tarikatlar ve Meşayih Faslı. Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.