Мал ылаңдарын алдын алуудагы кыргыз элинин салттуу ыкмалары

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 138 - 144, 23.12.2021

Gulnaz Askarbek Askarbek Tulobaev

https://doi.org/10.53518/mjavl.884684

Cited By: 1

Öz

Кыргыз эли көптөгөн кылымдарды карыткан бай маданий мураска ээ этнос. Көптөгөн кылымдар бою алар көчмөн мүнөздүү турмуш-тиричилик кечирип жашап келишкен. Бүгүнкү күндөрдө дагы айыл жергелериндеги мал чарбасы менен алектенген калк жарым-жартылай көчмөн турмушта жашап келишет. Этноветеринардык медицинадагы билимдер, усулдар жана практикалар кыргыз элинин көчмөн цивилизациясынын татаал жана дээрлик изилденбеген бөлүгү болуп келет. Башка этникалык тайпалар сыяктуу эле, кыргыз эли дагы өсүмдүк, айбан жана минерал табияттуу өндүрүмдөрдү мал дарыгерликте кеңири пайдаланышып, ар кандай ритуалдарды дагы колдонуп келишкен. Мындай этноветеринардык дары каражаттары негизинен элдик ыкмалар, ишенимдер, билимдер, практикалар жана усулдар менен тыгыз байланышкан. Салттуу билимдерге, ыкмаларга жана усулдарга таянган дары каражаттарын малдын ылаңдарын алдын алууда, малдын дарттарын дарылоодо колдонуу көчмөн кыргыз эли үчүн абдан маанилүү болгон. Кыргыз элинин мал ылаңдарын алдын алуудагы колдонгон каражаттарынын жана ыкмаларынын көпчүлүгү илимий негиздөөгө алынган эмес, ошондуктан бүгүнкү күнгө дейре илимий-врачтык далилдөөгө караганда этнографиялык кызыгууну жаратып келет. Бул макаланын максаты – кыргыз элинин малдын ылаңдарын алдын алууда колдонулган салттуу билимдерин жана ыкмаларын изилдөө болуп саналат. Изилдөөлөрдүн максатына ылайык илим-изилдөө мекемелеринин архивдеринде, илимий китепканаларда иликтөө иштери, Ысык-Көл жана Нарын областарында байкоолор, малчылар жана ветеринардык адистер менен жеке сурамжылоолорго негизделген талаа изилдөөлөрү жүргүзүлдү. Изилдөөлөрдүн жыйынтыгында төмөндөгүдөй маалыматтар алынды: мал баш калкалоочу жайлардын жалпы «санитардык-эпидемиологиялык» тазалыгын камсыздоо иш-чараларынын аткарылышы; жайыттын-конуштун «колдоочуларына» жана малдын «пирлерине» арналган ырым-жырымдар; малды жыландардан, курт-кумурскалардан жана башка мителерден коргоо иш-чаралары; жыл мезгилдерине тиешелүү коркунучтарды алдын алуу иш-чаралары; бооз малды, жаш төлдү жана төлүн эмизген малдын ден-соолугун сактоого карата жүргүзүлгөн иш-чаралар; мал ылаңдарын алдын алууда санитардык-гигиеналык ыкмаларды, минералдарды жана дары өсүмдүктөрдү колдонуу; малдын жугушсуз, жугуштуу жана мите ыдаңдарын алдын алуудагы иш-чаралар.

Anahtar Kelimeler

Кыргызстан, элдик ветеринария, мал ылаңдарын алдын алуу, салттуу ыкмалар

Destekleyen Kurum

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi ve «Muras Başatı» Toplum Vakfı

Proje Numarası

KTMÜ-BAP-2015.FBE.01

Teşekkür

Изилдөөлөр Кыргыз-Түрк “Манас” университети тарабынан каржыланган жана “Мурас Башаты” коомдук фонду көмөктөшкөн “Кыргыз элинин салттуу ветеринардык билимдерин изилдөө” (KTMÜ-BAP-2015.FBE.01) илимий долбоорунун (01.02.2015-30.01.2016) жана Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министирлиги тарабынан каржыланган «Салттуу ветеринардык билимдерди жайыт малчылыгында колдонуу боюнча практикалык сунуштарды иштеп чыгуу» (№0007402) долбоорунун алкагында аткарылган (01.01.2018-31.12.2018). Көрсөткөн көмөгү үчүн ыраазычылык билдиребиз.

The Traditional Knowledge of the Kyrgyz People in the Prevention of Animal Diseases

Öz

The Kyrgyz people have a rich centuries-old cultural heritage. For many centuries, they have led a nomadic lifestyle, and even today, in rural areas, people who are engaged in livestock breeding lead a seminomadic lifestyle. Like other ethnic groups, the Kyrgyz people widely use plant-based, animal-derived and mineral-derived natural products, and engage in various religious rituals. These ethnoveterinary medicines are generally associated with folk skills, beliefs, knowledge, practices, and methods related to animal health in the ethnic group areas. The use of plant species mentioned for ethnoveterinary use in the folk cure and prevention of livestock ailments on the part of the nomadic Kyrgyz people is very important. Most of the tools and methods used by the Kyrgyz people in the prevention of animal diseases are not scientifically substantiated, and to this day are of more ethnographic interest than scientific evidence. The purpose of this research is to study the traditional knowledge and methods used by the Kyrgyz people in the prevention of animal diseases. According to the purpose of the present research, which was conducted in the archives of research institutions, scientific libraries and based on field surveys with herders and veterinarians in Issyk-Kul and Naryn oblasts. As a result of the research, the following information was collected: implementation of measures to ensure general "sanitary and epidemiological" cleanliness of animal shelters; rituals dedicated to "patrons" of pastures and "pir (protectors)" of animals; measures to protect livestock from snakes, insects, and other parasites; prevention measures of seasonal hazards; measures are taken to protect the health of pregnant, young, and lactating animals; use of sanitary and hygienic methods, minerals, and medicinal plants in the prevention of animal diseases; measures for the prevention of non-infectious, contagious and parasitic diseases of animals.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyzstan, folk veterinary medicine, the prevention of animal diseases, traditional knowledge.

Proje Numarası

KTMÜ-BAP-2015.FBE.01

Kaynakça

• Abramzon SM 1999. Kyrgyz zhana Kyrgyzstan tarykhy boyuncha tandalma emgekter. Kotorgon S. Mambetaliyev, D. Sulaymankulov, S. Makenov. B., «Kyrgyzstan SoroS» fondu, 896. (in Russian).
• Aldashev AA 1989. Etapy razvitiya veterinarii v Kirgizii. Frunze, Ilim, 124. (in Russian).
• Aliyev ND, Kuliyev KHG, Ibragimov GG 1970. Antimikrobnoye deystviye efirnykh masel nekotorykh vidov Heracleum L. iz Azerbaydzhana. Rastitel'nyye resursy. 7(1): 85 88. (in Russian).
• Altymyshev A 1976. Lekarstvennyye bogatstva Kirgizii. Frunze, Kyrgyzstan. 351. (in Russian).
• Apostolico I, Aliberti L, Caputo L, De Feo V, Fratianni F, Nazzaro F, Souza LF, Khadhr M 2016. Chemical Composition, Antibacterial and Phytotoxic Activities of Peganum harmala Seed Essential Oils from Five Different Localities in Northern Africa. Molecules. 21(9), E1235. DOI: 10.3390/molecules21091235.
• Astulla A, Zaima K, Matsuno Y, Hirasawa Y, Ekasari W, Widyawaruyanti A, Zaini NC, Morita H 2008. Alkaloids from the seeds of Peganum harmala showing antiplasmodial and vasorelaxant activeties. J. Nat. Med. 62(4): 470 472.
• Aytmatov MB, Alymbekov KA, Baytөlөev EB zh.b. 2017. Kyrgyz elinin salttuu bilimderinin negizderi. Khrestomatiya. Bishkek, 304 (in Kyrgyz).
• Bakanov T 1971. Narodnaya veterinariya v Kirgizii. Sel'skoye khozyaystvo Kirgizii. 12: 34 35. (in Russian).
• Herraiz T, Guillén H, Arán VJ, Salgado A 2017. Identification, occurrence and activity of quinazoline alkaloids in Peganum harmala. Food. Chem. Toxicol. 103: 261 269. DOI: 10.1016/ j.fct.2017.03.010.
• Karomatov ID 2014. Primeneniye garmaly obyknovennoy (dikoy ruty, mogil'nika) v drevney i sovremennoy meditsinskoy praktike: obzor. Traditsionnaya meditsina, 3(38): 22 27. (in Russian).
• Li S, Cheng X, Wang C 2017. A review on traditional uses, phytochemistry, pharmacology, pharmacokinetics and toxicology of the genus Peganum. J. Ethnopharmacol. 203: 127 162. DOI: 10.1016/j.jep.2017.03.049.
• Mammadova ZA 2015. Essential oils properties of Nepeta L. species in Azerbaijan flora. Global Journal of Biology, Agriculture & Health Sciences (GJBAHS). Global Institute for Research & Education, January-March. 32 37.
• Mina CN, Farzaei MH, Gholamreza A 2015. Medicinal properties of Peganum harmala L. in traditional Iranian medicine and modern phytotherapy: a review. J. Tradit. Chin. Med. 35(1): 104 109.
• Moloudizargari M, Mikaili P, Aghajanshakeri S, Asghari MH, Shayegh J 2013. Pharmacological and therapeutic effects of Peganum harmala and its main alkaloids. Pharmacogn. Rev. 7(14): 199 212. DOI: 10.4103/0973-7847.120524.
• Nenaah G 2010. Antibacterial and antifungal activities of (beta)-carboline alkaloids of Peganum harmala (L) seeds and their combination effects. Fitoterapia. 14.
• Novikov OO, Pisarev DI, Zhilyakova YET, Trifonov VB 2014. Mozhzhevel'nik: fitokhimiya i farmakologiya roda Juniperus L. M.: Izd. RAMN, 178. (in Russian).
• Raimbekov D 2010. Zhalpy epizootologiya. Bishkek, Kut-Ber. 392. (in Kyrgyz).
• Sargashkayev EA 2015. Kyrgyzdardagy mal ylaңdaryn daryloonun eldik salttary (XIX kylymdyn ayagy – KHKH kylymdyn bashy. Kyrgyzstandyn tүndүgүnүn materialdarynyn negizinde). Tarykh ilimderinin kandidaty okumushtuuluk darazhasyn izdenip aluu үchүn zhazylgan dissertatsiyanyn avtoreferaty. B., 28. (in Kyrgyz).
• Soliman AM, Abu-El-Zahab HS, Alswiai GA 2013. Efficacy evaluation of the protein isolated from Peganum harmala seeds as an antioxidant in liver of rats. Asian. Pac. J. Trop. Med. 6(4): 285 295.
• Soltonoyev B 1993. (Kyzyl) Kyrgyz tarykhy: Tarykhyy ocherkter. Bishkek, 1-kitep (2008 b), 2-kitep. 224. (in Kyrgyz).
• Tulobaev AZ 2001. Stanovleniye i razvitiye veterinarnogo obrazovaniya v Kyrgyzskoy Respublike. Sbornik trudov mezhvedomstvennoy prakt.-nauchnoy konferentsii. Kara-Balta. 23 32 (in Russian).
• Tulobaev AZ, Niyazbekova ZN, Askarbek Gulnaz 2018. Znacheniye pastbishchnogo zhivotnovodstva i etnoveterinarii v Kyrgyzskoy Respublike. Vestnik KNAU. Bishkek, 2(47): 178 182 (in Russian).
• Tulobaev AZ, Salykov RS 2016. Kyrgyzy. Narodnaya veterinariya. M., Nauka, 456 462. (Narody i kul'tury) (in Russian).
• Tulobaev AZ, Salykov R, Askarbek Gulnaz, Niyazbekova ZN 2014. Kyrgyz elinin veterinariya boyuncha salttuu bilimderi. Vestnik KNAU. Bishkek, 1(30): 111- 116 (in Kyrgyz).
• Zhunushov AT 1991. Veterinarnaya sluzhba na putyakh perestroyki. B. Kyrgyzstan (in Russian).
• Zhurba VA, Rukol' VM, Khodas VA 2018. Revmaticheskoye vospaleniye kopyt u loshadey. Nashe sel'skoye khozyaystvo. 14: 26 31 (in Russian).