Cenup (Güney) Demiryolları’nın Millileştirilmesi Üzerine Tarihsel Bir Bakış

Yıl 2023, Cilt: 13, 71 - 90, 30.06.2023

İbrahim Bozkurt

Öz

Çalışmanın konusunu oluşturan Cenup Demiryolları, Osmanlı İmparatorluğu döneminde yabancı sermaye tarafından imtiyazlı olarak inşa edilen ve işletilen Bağdat hattına dâhildi ve Türkiye- Suriye sınırını oluşturmaktadır. Cumhuriyet Dönemi ekonomi politikalarının temelini oluşturan milli ekonomi ilkesi, Osmanlı’dan devralınan yabancı sermayeye ait demiryolları, limanlar ve belediye hizmetleri gibi alanlarda bir dizi millileştirme uygulamasını içermektedir. 22 Nisan 1924 tarihinde Anadolu Demiryolları’nın satın alınması kararıyla başlayan demiryollarının millileştirilmesi faaliyetlerinin son aşamasını Cenup Demiryolları oluşturmuştur. Yabancı sermayeye ait şirketlerin işletme imtiyazına sahip oldukları demiryolu hatlarının millileştirilmesi programının iktisadi, siyasi ve diplomatik yönleri bulunmaktadır. Kurtuluş Savaşı boyunca Fransızlar tarafından işletilen hat ile ilgili ilk anlaşma 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlaşması olmuştur. Ankara Antlaşması doğrultusunda, farklı aşamalardan geçerek Cenup Demiryolları, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları şebekesine katılmıştır. Bu makale Türkiye sınırları içinde yer alan Cenup demiryolu hattının işletme imtiyazının iki ülke arasında imzalanan protokol ve sözleşmeler uyarınca Fransa’dan alınması Türkiye Cumhuriyeti’ne aktarılması sürecine odaklanarak söz konusu demiryolu hattının millileştirilmesine tarihsel bir bakış açısı sunmaktadır. Türkiye ve Fransa Hükümetleri arasında kabul edilen 27 Ekim 1932 tarihli sözleşme ve protokol hükümleri gereğince hattın işletme imtiyazı, 8 Haziran 1933 tarih ve 2285 sayılı kanun gereğince Cenup (Güney) Demiryolları, Türk Anonim Şirketi’ne verilmiştir. Buna ek olarak Adana-Toprakkale-Payas kısımları ile Fevzipaşa-Meydanıekbez kısmı da Türk demiryolları işletmesine katılmıştır. Hatay’ın Türkiye topraklarına dâhil olmasıyla Payas- İskenderun hattı 12 Ağustos 1939’da, Çobanbey-Nusaybin ana hattı ile Derbesiye’den Mardin’e şube hattının 1 Ocak 1948’de Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’na katılmasıyla, Fransız sermayeli şirket tarafından işletilen son hatların da millileştirilmesi tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bağdat Demiryolu, Güney (Cenup) Demiryolu Hattı, Fransa, Millileştirme

Kaynakça

• Abisel A. 1949, “Demiryol Politikamızın 25.ci Yıl dönümü”. Demiryollar Dergisi 285-287, 53-56.
• Abisel M. A. 1948, Bir Karış Fazla Şimendifer. Ar Basımevi, Ankara.
• Akçadurak Z. 1950, “Cumhuriyet Devrinde Türkiye Demiryolları”. Demiryollar Dergisi 294-296, 61- 65.
• Albayrak M. 1995, “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu'nun Yapımı”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 6, 1-38.
• Angus H. 1909, Problems Of The Middle East. London.
• Arslan M. 2010, “Milli Mücadele Tarihimizde Demiryolları ve Demiryolcular”. Yay. Haz. Mukaddes Arslan, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara.
• Aslantepe C. 2001, “Türk Demiryolu Tarihinden 100 Günlük Bir Kesit- Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Cumhuriyet Halk Fırkası Tartışmalarında Demiryolları”. Kebikeç 11, 205-222. Aydın S. 2001, “Türkiye’nin Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış”. Kebikeç 11, 49-94.
• Boratav K. 1974, 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik. Gerçek Yayınevi, İstanbul.
• Bozkurt B. 2021, “Erken Cumhuriyet Dönemi Demiryollarının Millileştirilmesi: Anadolu Demiryolları ve Mersin- Tarsus- Adana Hattının Satın Alınması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 71, 679-702.
• Demirci M. F. 1935, “XII’nci Cumhuriyet Yıl Dönümünde Demiryollarımıza Genel Bir Bakış”. Demiryollar Dergisi 128-129, 392-404.
• Earle E. M. 1972, Bağdat Demiryolu Savaşı. Milliyet Yayınları, İstanbul.
• Gökgücü E. 1944, “Cenup Demiryolları ve Bugünkü Önemi”. Demiryollar Dergisi 227-228-229, 21-22.
• Gürel Z. 1980, “Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk”. Belleten 175, 539-574.
• Işıksaçan M. 1962, “Türkiye Demiryollarında Tarihi Olaylar”. Demiryollar Dergisi 434-435, (Ayrı Basım), 3-32.
• İlhan T. & Selim İ. 2001, “Cumhuriyetin Demiryolu Politikalarının Oluşumu ve Uygulaması” Kebikeç 11, 125-164.
• İybar I. 1938, “Demiryolu Tarihine Bir Bakış”. Demiryollar Dergisi 164-165, 844-846.
• Karabulut U. 2005, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında İzmir Limanı ve Limanın Bölge Üzerindeki Etkileri”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/11, 127-144.
• Kerimoğlu H.T. 2020. “Yeni Bilgiler Işığında Chester Projesinin İlk Başvuru Süreci, 1918-1912”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi XX/41, 415-446.
• Kuruç B. 1987, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi., Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Maloney A. P. 1959, The Berlin-Baghdad Railway as a Cause Of World War I. New York University.
• Onur A. 1953, Türkiye Demiryolları Tarihi 1860-1953. Askeri Basımevi, İstanbul.
• Özdemir M. 2001, Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Başlangıç Dönemlerinde Türk Demir Yolları (1918-1920). Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Özyüksel M. 2013, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi- Anadolu ve Bağdat Demiryolları. Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul. Paksüt E. 1948, “Cenup Demiryolları”. Demiryollar Dergisi 270-271, 3-7.
• Soysal İ. 2000, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I. Cilt (1920-1945). Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Tezel Y. S. 1994, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Toprak Z. 2020, Atatürk- Kurucu Felsefenin Evrimi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• “Türkiye’de Demiryollar Tarihinin Geçirdiği Devreler”. Demiryollar Dergisi 164-165, (29 İlkteşrin 1938), 902-919. Velay A. D. 1978, Türkiye Maliye Tarihi. Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı, Damga Matbaası.
• Yamaç M. 2018, “Fransız Diplomatik Belgelerinde Türkiye- Suriye Sınır Sorunu (1918-1940)”. Belleten 295, 1153-1174.
• Yavuz B. 1992, “1921 Tarihli Türk-Fransız Anlaşması’nın Hazırlık Aşamaları”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 23, 273-308.
• Yavuz, Ü. 2010, “Cumhuriyet Devri Demiryolu Politikasına Yaklaşım Biçimi”. Yay. Haz. Mukaddes Arslan, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara.
• Yıldırım İ. 1993bor, Cumhuriyet Döneminde Demiryollarımızdaki Gelişmeler (1923-1950). Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• Yunus Nadi, “Ecnebi Sermayeli Son Şimendifer de Satın Alınıyor”. Cumhuriyet 30 İkinci kânun 1936.