Şeyh Müslüm Mağaraları’nın (Şanlıurfa) Oluşum ve Gelişim Süreçlerinin İncelenmesi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 57 - 81, 28.12.2024

Ahmet Serdar Aytaç , Adnan Semenderoğlu , Ömer Kaylı , Hurşit Yetmen

https://doi.org/10.13114/mjh.1530706

Öz

Şeyh Müslüm Mağaraları, Şanlıurfa’nın batısında, Direkli Deresi havzasının aşağı kesimlerinde, Direkli Deresi ve kolları tarafından yarılmış plato sahasının yüzeye yakın kesiminde yer alırlar. Çalışma sahasında litolojik açıdan farklı özelliklere sahip katmanlardan oluşan Oligosen-Alt Miyosen yaşlı Fırat Formasyonu, en üstte nispeten saflık derecesi yüksek orta ve kalın tabakalı ve bol çatlaklı kireçtaşları ile başlar. Sözü edilen kireçtaşları plato yüzeyinde geniş alanlar kaplar. Bu birim alttan geçirimsiz özelliğe sahip ince taneli, killi plaketli kireçtaşları ile sınırlandırılır. Şeyh Müslim 1 ve 2 Mağaraları alttaki karstik kaide seviyesi rolü oynayan geçirimsiz killi plaketli kalkerlerin üzerinde yer alan nispeten karstlaşmaya uygun kireçtaşlarının içinde oluşmuşlardır. Her ikisi de çatlaklar ve tabaka yüzeylerinde su hareketlerine bağlı olarak hem fiziksel hem de kimyasal süreçlerin etkisiyle oluşmuş yatay mağaralardır.

Mağaraların oluşumu, Direkli Deresi’nin morfolojik kaide seviyesine tabi bir şekilde başlamış, neotektonik dönemde Akçakale Grabeni fasılalarla çökerken, buna bağlı olarak Direkli Deresi yatağını derinleştirmiş ancak Fırat Formasyonu’nun kil içeriği yüksek geçirimsiz özellikteki plaketli kalker seviyeleri, mağara oluşumu açısından karstik taban seviyesi rolü oynamıştır. Günümüzde Direkli Deresi yatağından yaklaşık 80 metre yukarıda bulunan mağaralar, diğer karstik mağaralar gibi oluşum bakımından ikincil mağaralardır.
Ancak hem oluşum hem de tahrip safhasının birlikte belirleyici etkide bulunduğu, gelişimlerinde kimyasal çözülme ile birlikte fiziksel aşınmanın da etkili olduğu Şeyh Müslüm Mağaraları, bu yönleriyle ilginç bir karaktere sahiptir.
Bu araştırmada öncelikli olarak Şeyh Müslüm Mağaraları’nın oluşumunun ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışma yörede etkili olan karstlaşma sürecinin belirlenmesi açısından da ayrıca öneme sahiptir. Araştırma kapsamında muhtelif zamanlarda gerçekleştirilen arazi çalışmalarında mağaraların öncelikle plan ve kesitleri çıkartılmış, mağaraların konumları jeomorfoloji, litoloji ve tektonik açıdan değerlendirilmiş, mağaraların oluşumu çevresi ile birlikte ele alınmıştır. Bu çalışmanın Şanlıurfa yöresinde ve daha geniş bir alanda Fırat Formasyonu üzerinde karstlaşmayı denetleyen faktörlerin belirlenmesine ışık tutacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Müslüm Mağaraları, Direkli Vadisi, Şanlıurfa, Fırat Formasyonu, Karst

Destekleyen Kurum

Harran Üniversitesi Bilimsel Araştırmaları Destekleme Birimi

Proje Numarası

17245

Kaynakça

• İşte her satıra bir boşluk eklenmiş hali:
• Aytaç A. S. 2020, “Karstik Tehlike Kavramı ve Harran Ovası’nın Karstik Tehlike Açısından İncelenmesi”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Alanına Kuramsal Yaklaşımlar, Ed. K. Kartal, İksad Publications. Ankara, 25-74.
• Aytaç A. S., Yetmen H., Şahinalp M. S., Benek S., Elmastaş N., Özcanlı M. & Şahap A. 2016, Harran Üniversitesi Osmanbey Kampüsü’nün (Şanlıurfa) Fiziki Coğrafyası. Journal Of Akademic Social Science. 4(36), 473-506.
• Beyazpirinç M. & Tarhan N. 2013, “1/100. 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları”. MTA, Rapor No: 196.
• Dağıstan H. 2001, “Şanlıurfa-Karaali MTA KA-3 jeotermal Sondajı Kuyu Bitirme Raporu”. MTA Der-leme Raporu No: 10567.
• Doğdu M, Ş. & Kırmızıtaş H. 2006, “Karaali (Şanlıurfa-Yardımcı) Sıcaksuyunun Oluşumu ve Rezervuar Sıcaklığının Tahmini”. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 30(1), 1-48.
• Ekmekçi M. 2003. “Review of Turkish Karst With Special Emphasis on Tectonic and Climatic Con-trols”. Acta Carsologica, 32(2), 205-218.
• Ekmen A. 2019, Şanlıurfa İlinin Jeolojik ve Morfolojik Özelliklerinin Coğrafi Bilgi Sistemleri (Cbs) Yardımıyla İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Erzurum.
• Ercan T., Şaroğlu F., Turhan N., Matsuda J.J., Ui T., Fujitani T., Gürler H., 1991, Karacadağ Volkanitlerinin Jeolojisi ve Petrolojisi. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bülteni (6), 118-133.
• Göncüoğlu M.C., Kozlu H. & Dirik K. 1997, “PreAlpine and Alpine terranes in Turkey: Explanatory Notes to the Terrane Map of Turkey”. Annales Géologiques des Pays Helleniques, (37), 515-536.
• Gül M. A. 2000, Kahramanmaraş Yöresi’nin Jeolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi. İstanbul.
• Haksal M. A, 1981, Petrographie und Geochemie des Schildvulkans Karacadağ (Südostanatolien). Diplomarbeit, Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, Hamburg Universitad. Hamburg
• İmamoğlu M. S, 1993, Gölbaşı (Adıyaman)-Pazarcık-Narlı (K. Maraş) Arasındaki Sahada Doğu Anadolu Fayı’nın Neotektonik İncelemesi (Tez no: 29900) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü]. Yök Tez Merkezi.
• Karaman E. & Kibici Y. 2008, Temel Jeoloji Prensipleri. Belen Yayıncılık. Ankara
• Kaylı Ö. & Aytaç A. S. 2023. “Balıklıgöl ve Yakın Çevresinin (Şanlıurfa-Eyyübiye) Mağara Turizmi Potansiyeli”. Eds. A. Ertek, M. Kahraman, M. Bayrak & M. Zayım, 3. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi. 21-23 Haziran, İstanbul, 334-335.
• Kaylı Ö., Aytaç A. S. & Bingöl F. 2022, “Fatik Platosu (Şanliurfa - Eyyübiye) Kuzeydoğusunun Speleolojik Analizine İlişkin İlk Bulgular” Eds. İ. Cürebal & Ş. Fural, Uluslararası Jeomorfoloji Sempozyumu (UJES). 6-8 Ekim 2022, Manisa, 33-34.
• Kaylı, Ö. 2020, Fatik Platosu’nun (Şanlıurfa) Karst Jeomorfolojisi Yönünden İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi. Şanlıurfa.
• Külah T, Şafak Ş. 2008, “Uğruca (Gaziantep) Civarı Tersiyer İstifinin Mikropaleontolojik İncelemesi Ve Ortamsal Yorumu”. Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü. 17(1), 32-43.
• Lisenbee A. L. 1986, “Structural studies of selected areas in Southeast Anatolia”, TPAO Raporu, 2229.
• Lovelock P. E. R. 1984, “A Review of the tectonics of the Northern Middle East region”. Geological Magazine. 121. 6. 577-587.
• Nazik L. & Törk K. 2000, “Orta Torosların Karstik Gelişim Özellikleri”, 53. Türkiye jeoloji Kurultayı Bildiri Özetleri, Ankara, 235-236.
• Nazik L. & Tuncer K. 2010, “Türkiye Karst Morfolojisinin Bölgesel Özellikleri”. Karst ve Mağara Araştırmaları Türk Speleoloji Dergisi. 1, 7-19.
• Nazik L. 2005, “Mağara Nedir, Nasıl Oluşur?” Ulusal Mağara Günleri Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Beyşehir, 1-18.
• Nazik L. & Poyraz, M. 2017, Türkiye Karst Jeomorfolojisi Genelini Karakterize Eden Bir Bölge: Orta Anadolu Platoları Karst Kuşağı, Türk Coğrafya Dergisi, 68, 43-56.
• Semenderoğlu A. & Aytaç A, S. 2013, “Kumalar Dağı’nda Psödokarstik Bir Mağara: Çakmaktepe Mağarası (Kumalar Dağı-Sandıklı-Afyon)”. International Journal of Social Science. 6 (4), 975-1002.
• Semenderoğlu A. 2011, Ege Bölgesi’nin Mağaraları. Çantay Kitabevi. İstanbuş
• Tardu T., Başkurt T., Güven A., Us E., Dinçer A., Tuna M. E. & Tezcan U.Ş. 1987, “Akçakale Grabeni’nin Yapısal-Stratigrafik Özellikleri ve Petrol Potansiyeli”, Türkiye 7. Petrol Kongresi, TMMOB Petrol Mühendisleri Odası- TPJD, Petrol Jeologları Derneği. 36-40
• Tarhan N., Havzaoğlu T., Ünal M. T., Beyazpirinç M. & Ayduran N. 2012, “Karkamış-Akçakale-Ceylanpınar (Şanlıurfa) Dolayının Jeolojisi”. MTA, Rapor No: 11498.
• Umut, M. 2014a, “1/100. 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Şanlıurfa N41 Paftası Açınsaması”. MTA, Rapor No: 219.
• Umut, M. 2014b, “1/100. 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Şanlıurfa N40 Paftası Açınsaması”. MTA, Rapor No: 281.
• Yeşilnacar M. İ., Bilgin A., Çetin H. & Açıker Ş. M. 1998, “Suruç (Ş. Urfa) Kuzeydoğusu’nun Jeolojik Ve Petrografik İncelenmesi”. GAP 2. Mühendislik Kongresi Bildiriler Kitabı. Şanlıurfa, 242-253.
• Yılmaz E. & Duran O. 1997, “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton Ve Allokton Birimler Stratigrafi Adlama Sözlüğü (Lexıcon)”. TPAO Araştırma Merkezi Grubu Başkanlığı Eğitim Yayınları No: 31.
• Yılmaz Y. 1993, “New Evidence And Model On The Evolution Of The Southeast Anatolia Orogen”. Geological Society of America Bulletin, 105, 251-271.