Depremin İnsan-Mekân İlişkileri Üzerindeki Etkilerinin Çevre Psikolojisi Bağlamında İncelenmesi: Nitel Bir Çalışma

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 225 - 245, 27.06.2025

Dilara Turgut , Ecrin Balcı

Öz

Deprem, etkilenen bölgelerdeki bireylerin mekânsal algılarını derinden etkileyen önemli fiziksel, psikolojik ve sosyal bozulmalara neden olmuştur. Bu çalışma, 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depreminin insan-mekân ilişkileri üzerindeki etkisini çevre psikolojisi merceğinden araştırmaktadır. Çalışmada, Hatay ilinin Kırıkhan ilçesinde depreme yakalanan 14 depremzede ile derinlemesine görüşme yapılmıştır ve ev, bina ve kente ilişkin mekân algılarındaki değişim incelenmiştir.
Katılımcılar, ev algılarında köklü bir değişiklik olduğunu, evlerini artık güvenli veya tanıdık bir mekân olarak görmediklerini bildirmiştir. Birçoğu, güvenlik endişeleri nedeniyle önceki ikametgâhlarına göre prefabrik ev gibi betonarme olmayan binaları tercih ettiğini ve konteynerlardan ayrılmak istemediğini belirtmiştir. Bina algısı açısından, katılımcıların depremden önce tercih ettiği yüksek katlı binalara güçlü bir tepki geliştirdiği, ayrıca binanın yapım yılının da önemli bir kriter olarak algılandığı tespit edilmiştir. Son olarak, kent yaşamına ilişkin algılarda da değişiklik olduğu; kentteki sosyalleşme fırsatlarının ve toplumla kurulan bağın zedelendiği; ayrıca bazı katılımcıların güvenlik için kırsal alanlara taşınma isteğini dile getirirken, diğerlerinin risklere rağmen kentsel ortamlarda yaşamaya devam etmeyi seçtiği görülmüştür.
Bulgular, doğal afetlerin insan-mekân ilişkilerini nasıl değiştirdiğine ışık tutarak çevre psikolojisi literatürüne katkıda bulunmaktadır. Ek olarak, şehir plancıları ve politika yapıcılarına, evlerin ve kentlerin afet sonrası yeniden inşasında güvenliği ve psikolojik refahı göz önünde bulundurmaları için önemli veriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

çevre psikolojisi , insan-mekân ilişkileri , deprem , doğal afet , nitel araştırma

Etik Beyan

Bu çalışmada, Hasan Kalyoncu Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu tarafından etik onay alınmıştır (Belge Doğrulama Kodu: BSD2SBCY7, 26.10.2023).

Destekleyen Kurum

Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)

Proje Numarası

1919B012308419

Teşekkür

Bu bilimsel çalışmaya olan desteklerinden ötürü TÜBİTAK'a teşekkürlerimizi sunarız.

Kaynakça

• Adie B. 2019. “Place attachment and post-disaster decision-making in a second home context: a conceptual framework”, Current Issues in Tourism, 23(10). doi: 10.1080/13683500.2019.1600475.
• Albrecht G. 2005. 'Solastalgia'. A new concept in health and identity. PAN: philosophy activism nature, (3), 41-55.
• Altman I. & Low S. M. 1992, Place Attachment. New York: Springer.
• Atkinson L. 2023, “Roles of schools and educators in supporting resilience in young children after disasters”. CJEM, 3(2). doi: 10.25071/3jdffs41.
• Aydoğan B. E. 2005. İnsan-Mekân-Kent İlişkisi Üzerine Resimsel Yorumlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin.
• Balyemez S., & Berköz L. 2005, “Hasar Görebilirlik ve Kentsel Deprem Davranışı”. İtüdergisi/A, 4(1).
• Bayrakdar C., Halis O., Canpolat E. Döker, M. F. & Keserci F. 2023, “6 Şubat 2023 Kahramanmaraş-Ekinözü depremi (Mw 7.6) ile ilişkili Çardak Fayı yüzey kırığının tektonik jeomorfolojisi”. Türk Coğrafya Dergisi, 83, 7-22.
• Bilgin N. 1994. Sosyal bilimlerin kavşağında kimlik sorunu. Ege Yayıncılık.
• Bilik B. M. 2015. 2011 Van Depremleri Üzerine Sosyolojik Bir Analiz. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Bonaiuto M., Alves S., De Dominicis S. & Petruccelli I. 2016. “Place attachment and natural hazard risk: Research review and agenda”. Journal of Environmental Psychology, 48, 33-53.
• Bradburn N. M., Sudman, S., & Wansink, B. 2004. Asking questions: the definitive guide to questionnaire design--for market research, political polls, and social and health questionnaires. John Wiley & Sons.
• Brasche S. & Bischof W. 2005, “Daily time spent indoors in German homes - baseline data for the assessment of indoor exposure of German occupants”. Int. J. Hyg Environ. Health, 208(4), 247–253. https://doi.org/10.1016/j.ijheh.2005.03.003.
• Braun V., & Clarke V. 2006. Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
• Braun V. & Clarke V. 2012. Thematic analysis. Eds. H. Cooper, P. M. Camic, D. L. Long, A. T. Panter, D. Rindskopf, & K. J. Sher, APA handbook of research methods in psychology, Vol. 2. Research designs: Quantitative, qualitative, neuropsychological, and biological (pp. 57–71). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/13620-004
• Braun V. & Clarke V. 2021. Thematic Analysis: A Practical Guide. Sage, London.
• Bryson B. 2010, At Home: A Short History of Private Life. New York: Anchor Books.
• Chamlee-Wright E. & Storr V. 2009, “There’s no place like New Orleans”: sense of place and community recovery in the Ninth Ward after Hurricane Katrina”. Journal of Urban Affairs, 31(5), pp. 615-634. doi: 10.1111/j.1467-9906.2009.00479.x.
• Chen Q., Guo S., Deng X., Wei W., Song J. & Xu D. 2022, “Stay in risk area: place attachment, efficacy beliefs and risk coping”. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(4), p. 2375. doi: 10.3390/ijerph19042375.
• Cole L. B., Coleman S. & Scannell L. 2021. “Place attachment in green buildings: Making the connections”. Journal of Environmental Psychology, 74, 101558.
• Dinçer İ., Akin M., Akin M., Orhan A., Varol O., Başer M. & Benlioğlu T. 2023. “6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Depremlerinde (Mw 7.7 ve 7.6) Adana İl Merkezinde Oluşan Bina Hasarları ve Yıkımlarının Jeolojik Koşullar ile Olan İlişkisine Yönelik Ön Değerlendirme Raporu”. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.35770.26565
• Ehrenreich J. H. 2001. Coping with disasters. A guide book to, 8.
• Ellsworth-Krebs K., Reid L. & Hunter C. J. 2019, “Integrated framework of home comfort: relaxation, companionship and control”. Build. Res. Inf., 47(2), 202–218. https://doi.org/10.1080/ 09613218.2017.1410375.
• Emsal 2024, Temmuz 31, 6 Şubat Depremlerinde En Çok Hasar Neden Hatay’da Oldu? Kaynak: https://emsal.com/6-subat-depremlerinde-en-cok-hasar-neden-hatayda-oldu/. Erişim Tarihi: 20.09.2024.
• Giuliani M. V. & Feldman R. 1993, “Place attachment in a developmental and cultural context”. Journal of Environmental Psychology, 13, 267–274.
• Göçer A. 2013, “Türkçe öğretmeni adaylarının dil kültür ilişkisi üzerine görüşleri: Fenomenolojik bir araştırma”. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(2), 25-38.
• Gökten M. 1991. Toplu Binalarda İnsan-Mekân İlişkileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, İzmir.
• Gold J. R. 1980. An introduction to behavioural geography. Oxford: University Press.
• Göregenli M. 2018. Çevre Psikolojisi İnsan&Mekan İlişkileri. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Graham L. T., Gosling S. D. & Travis C. K. 2015, “The psychology of home environments: A call for research on residential space”. Perspectives on Psychological Science, 10(3), 346-356.
• Günal, B., & Esin N. 2010, “İnsan-mekân iletişim modeli bağlamında binada psiko-sosyal kalitenin irdelenmesi”. İTÜDERGİSİ/a, 6(1).
• Gürkaynak İ. 1988, “Çevresel psikoloji: Doğası, tarihçesi, yöntemleri”. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES), 21(1), 1-9.
• Haney T. 2018, “Paradise found? The emergence of social capital, place attachment, and civic engagement after disaster”. International Journal of Mass Emergencies & Disasters, 36(2), pp. 97-119. doi: 10.1177/028072701803600202.
• Hay R. 1998, “Sense of place in developmental context”. Journal of Environmental Psychology, 18, 5–29.
• Hernandez B., Hidalgo C., Salazar-Laplace, M. E. & Hess S. 2007, “Place attachment and place identity in natives and non-natives”. Journal of Environmental Psychology, 27, 310–319.
• Hidalgo M. C. & Hernández B. 2001, “Place attachment: Conceptual and empirical questions”. Journal of Environmental Psychology, 21, 273–281.
• Jansen S. 2019, “Place attachment, distress, risk perception and coping in a case of earthquakes in the Netherlands”. Journal of Housing and the Built Environment, 35(2), pp. 407-427. doi: 10.1007/s10901-019-09706-7.
• Jansen S. J., Hoekstra J. S. & Boumeester H. J. 2017, The impact of earthquakes on the intention to move: Fight or flight?. Journal of environmental psychology, 54, 38-49.
• Jørgensen B. S. & Stedman R. 2001, “Sense of place as an attitude: Lakeshore property owners’ attitudes toward their properties”. Journal of Environmental Psychology, 21, 233–248.
• Jørgensen B. & Stedman R. 2006, “A comparative analysis of predictors of sense of place dimensions: Attachment to, dependence on, and identification with lakeshore properties”. Journal of Environmental Management, 79, 316–327.
• Kelly G. & Hosking K. 2008, “Nonpermanent residents, place attachment, and “sea change” communities”. Environment and Behavior, 40(4), 575-594.
• Lähdesmäki T. 2022. Belonging and Home. In: Learning Cultural Literacy through Creative Practices in Schools. Palgrave Macmillan, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-89236-4_7
• Lee Y. J. & Lin S. Y. 2021, “A study on the relationships of place attachment and individual attributes of residents in different vulnerable districts in Taipei, Taiwan”. Environmental Science and Pollution Research, 28, 46247-46265.
• Lewicka M. 2011, “Place attachment: How far have we come in the last 40 years?”. Journal of Environmental Psychology, 31, 207–230.
• Mallett S. 2004, “Understanding home: A critical review of the literature”. Sociological Review, 52.
• Merriam S. B. 2013. Nitel Araştırma: Desen ve Uygulama için Bir Rehber. İstanbul: Nobel Yayıncılık.
• Michel-Guillou E. & Meur-Ferec C. 2017, “Living in an “at risk” environment: The example of “coastal risk”. Eds. G. Fleury-Bahi, E. Pol, & O. Navarro, Handbook of Environmental Psychology and Quality of Life Research. Springer, 487-503.
• Moser G., & Uzzell D. 2003. Environmental psychology. Eds T. Millon & M. Lerner, Comprehensive handbook of psychology, volume 5: Personality and social psychology (pp. 419–445). Wiley.
• Nagarkatti M., Banba M. & Tamura Y. 2023, “Does ‘adversity strengthen the foundation?’ Change in Japanese residents’ place attachment after Typhoon No. 19 in 2019”. International Review for Spatial Planning and Sustainable Development, 11(2), pp. 114-125. doi: 10.14246/irspsd.11.2_114.
• Peng J., Strijker D., & Wu Q. 2020, “Place identity: How far have we come in exploring its meanings?” Frontiers in psychology, 11, 294.
• Qian L., Zheng C., Lai Q. & Guo J. 2021, “A county town in ruins: memories, emotions, and sense of place in post-earthquake Beichuan, China”. Sustainability, 13(20), p. 11258. doi: 10.3390/su132011258.
• Raymond C. M., Brown G., & Weber D. 2010, “The measurement of place attachment: Personal, community, and environmental connections”. Journal of environmental psychology, 30(4), 422-434.
• Saadi D., Tirosh E., Agay Shay K. & Schnell I. 2019, “Ethnic differences in home-related maternal stress: Muslim and Jewish mothers”. Int. J. Environ. Res. Publ. Health, 16(22). https://doi.org/10.3390/ijerph16224393.
• Scannell L., Cox R., Fletcher S. & Heykoop C. 2016, “That was the last time I saw my house”: the importance of place attachment among children and youth in disaster contexts”. American Journal of Community Psychology, 58(1-2), pp. 158-173. doi: 10.1002/ajcp.12069.
• Silver A. & Andrey J. 2014. “The influence of previous disaster experience and sociodemographics on protective behaviors during two successive tornado events”. Weather, climate, and society, 6(1), 91-103.
• Silver A. & Grek-Martin J. 2015, “Now we understand what community really means”: Reconceptualizing the role of sense of place in the disaster recovery process. Journal of Environmental Psychology, 42, 32-41.
• Temurçin K., & Keçeli K. 2015, “Bir davranışsal coğrafya çalışması: Isparta şehri örneğinde uluslararası öğrencilerin kentsel mekân algısı”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (36), 1-22.
• Tetik N. & Albulut İ. 2023, “6 Şubat 2023’te Yaşanan Depremin Ekonomik ve Finansal Etkileri: İhracat Üzerinden Bir İnceleme”. In Kahramanmaraş Merkezli Depremler Sonrası için Akademik Öneriler (ss. 93-103). Özgür Yayıncılık.
• Twigger-Ross C.L., & Uzzell D.L. 1996, “Place and identity processes”. Journal of Environmental Psychology, 16, 205–220.
• Wallis A., Fischer R. & Abrahamse W. 2021, “Place attachment and disaster preparedness: examining the role of place scale and preparedness type”. Environment and Behavior, 54(3), pp. 670-711. doi: 10.1177/00139165211064196.
• Wapner S. & Demick J. 2002, The increasing contexts of context in the study of environment behaviour relations. Eds R. B. Bechtel & A. Churchman, Handbook of environmental psychology (pp. 3–14). Wiley.
• Warsini S., Mills, J. & Usher K. 2014, “Solastalgia: living with the environmental damage caused by natural disasters”. Prehospital and Disaster Medicine, 29(1), pp. 87-90. doi: 10.1017/s1049023x13009266.
• Westermann-Bolton R. A. 2015, Disaster and place attachment: The lived experience of Hurricane Katrina survivors in the Gulf Coast area. Argosy University/Sarasota.
• Worsley L. 2011. If Walls Could Talk: An Intimate History of the Home. Bloomsbury Publishing USA.
• Yanılmaz L. M. 2022. Çevre Psikolojisine Ait Kavramların Sinematografik Mekânlar Üzerinden İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Haliç Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Yaşaroğlu C. 2017, “Place attachment to university scale: Turkish adaptation study”. Journal of Human Sciences, 14(3), 2810-2817.
• Zeigler,D. J., Brunn S. D. & Johnson Jr, J. H. 1996, Focusing on Hurricane Andrew through the eyes of the victims. Area, 124-129.