Güney Sibirya Türk Lehçelerinin Yok Olma Tehlikesi Üzerine

Yıl 2024, , 1181 - 1189, 15.10.2024

Serdar Dağıstan

https://doi.org/10.33206/mjss.1472585

Öz

Günümüzde, etnik veya dini ilişkilerde gerilimlerin arttığı ve yayıldığı bir ortamda, yok olma tehlikesi altındaki diller konusu üzerine bilimsel çalışmalar yapılması, çağın hem teorik hem de güncel bir sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Dil ölümünün başladığı veya gerçekleştiği her yerde doğal afetler haricinde; siyasi, kültürel ve hatta dini açıdan baskın güç olan bir toplum ve onun karşısında, değişik uygulamalar sebebiyle kültürel kimliğini, çoğu zaman dinini ve nihayet dilini yitirmeye başlayan toplumlar vardır. Çeşitli durumlarda ve aşamalarda gösterilen dil ölümünün başlangıcı, dilin, doğal konuşurlarını savaş, doğal afetler ve sürgünler etkisiyle fiziki ya da biyolojik olarak yok etmesi sonucunda meydana gelir. Fakat bu ölüm insanların biyolojik ölümü ile sınırlı olmaz. İnsanlar hayatta kalırsa dilleri de hayatta kalır diye bir genelleme de yapılamaz. İnsanlar yaşarken de diller yok olabilir yani ölebilir, öldürülebilir. Dolayısıyla bu araştırma makalesinde çeşitli nedenlerden ötürü yok olma tehlikesi altında olan Güney Sibirya Türk lehçelerinden Altay, Tuva, Hakas ve Şor dilleri üzerine Sovyetler döneminden günümüze kadar ele alınmış bazı bilimsel çalışmalar derlenerek incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tehlikedeki Türk dilleri, Altay, Tuva, Hakas, Şor

Etik Beyan

“Güney Sibirya Türk Lehçelerinin Yok Olma Tehlikesi Üzerine” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

On The Threat of Extinction of The Turkish Dialects of Southern Siberia

Öz

Nowadays, in an environment where tensions in ethnic or religious relations are increasing and spreading, scientific studies on the subject of languages under the threat of extinction appear as both a theoretical and actual problem of the age. Wherever language death begins or occurs, apart from natural disasters, there is a society that is the dominant power politically, culturally, and even religiously, and against it, there are societies that, due to various practices, begin to lose their cultural identity, often their religion and finally their language. The onset of language death, which is manifested in various situations and stages, occurs when a language physically or biologically destroys its natural speakers through war, natural disasters, and exile. But this death is not limited to the biological death of humans. It cannot be generalized that if humans survive, so do their languages. Languages can also disappear, that is, they can die or be killed while people live. Therefore, in this research article, some scientific studies on Altai, Tuva, Khakas, and Shor languages, which are among the South Siberian Turkic dialects in danger of extinction due to various reasons, from the Soviet period to the present day will be compiled and analyzed.

Anahtar Kelimeler

Endangered Turkic languages, Altay, Tuva, Khakas, Shor

Kaynakça

• Arançın, Yu.L. (1980). Tuvinskaya Pismennost, Yazık i Literatura Otvets.red.., Kızıl, Tuvinskoe Knijnoe İzdatelstvo, S. 131.
• Arıkoğlu, E. (2006). Türkiye’de Sibirya Çalışmaları (makale). Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, sayı 21. 7-23.
• Asanaliyev, U. (1966). Rus Dili Türk Dillerinin Zenginlik Kaynağıdır (makale). İstoçniki Formirovaniya Türkskih Yazıkov Sredney Azii i Yujnoy Sibiri (sbornik statey), Akademiya Nauk Kırgızskoy SSR, Frunze, S. 359.
• Aydemir, İ. A. (2009). Altay Tuvaları-Altaylarda Unutulmuş Bir Türk Halkı (makale) Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 48, 1-12.
• Babatürk, S. (2020). Şor Türklerinin Bilmeceleri. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(3), 1358-1374.
• Babatürk, S. (2022). Şor Türklerinin Atasözleri. Dil Araştırmaları, 31: 197-214.
• Baskakov, N.A. (1958). Altayskiy Yazık. Moskva, izdatelstvo Akademiya nauk SSSR, S. 115.
• Baskakov, N.A. (1975). Grammatika Hakasskogo Yazıka. Moskva, İzdatelstvo “Nauka”.
• Borgoyakov, M. İ., (1967). 40 Let Hakasskoy pismennosti. Hakasskiy Nauçno-issledovatelskiy İnstitut Yazıka, Literaturı i İstorii. Abakan, Hakasskoe Knijnoe İzdatelstvo, S. 80.
• Borgoyakov, M. İ. (1981). İstoçniki i İstoriya İzuçeniya Hakasskogo Yazıka. Abakan, Hakasskoe Otdeleniye Krasnoyarskogo Knijnogo İzdatelstvo, S. 144.
• Borodkina, İ.P. (1977). Şor Dilinin Mras Lehçesindeki Sesli Harflerin Bileşimi (makale), Yazıki Narodov Sibiri. Ministerstvo Vısşego i Srednogo Obrazovaniya RSFSR. Kemerovskiy Universitet. Kemerova, S. 127.
• Çertikova, D. (1955). Hakas Sosyo-politik Terminolojisinin Sorunları (makale). Voprosı Hakasskogo Yazıka i Literaturı (sbornik statey), Hakasskiy Nauçno-issledovatelskiy İnstitut Yazıka, Literaturı i İstorii. Abakan, Hakasskoe Knijnoe İzdatelstvo, S. 170.
• Dağıstan, S. (2015). Kırgız cana Tüştük Sibir Türk Tilderindegi Cöndömö Kategoriyası (Doktora Tezi). Bişkek, 205 s.
• Hagège, Claude (2009). On the Death and Life of Languages. New Haven & London, Yale University Press.
• İshakov, F.G. (1957). Tuvinskiy Yazık Oçerk po Fonetike. Moskva-Leningrad, İzdatelstvo Akademiya Nauk SSSR, S. 121.
• İshakov, F.G., Palmbah, A.A. (1961). Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya. Moskva, İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, S.473.
• Kıdırali, D., (2016). Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar. Tehlikedeki Türk Dilleri I, Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar, Ankara,Uluslararası Türk Akademisi.
• Koca S., (2016). Olgusunu Ortaya Çıkaran Etkenler ve Tehlikedeki Türk Dilleri (Makale). Tehlikedeki Türk Dilleri I, Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar, Ankara,Uluslararası Türk Akademisi.
• Kormuşkin, İ.V. ( 1984). Sistemı Vremyon Glagola v Altayskih Yazıkah. Moskva, izdatelstvo «Nauka», S. 85.
• Letyagina, N.İ. (1976). Tuva Dilinde Bir Kelimesi, (makale) Sibirskiy Türkologiçeskiy Sbornik. Sbornik Nauçnıh Trudov, Novosibirsk, Akademiya Nauk SSSR, S. 227.
• Nevskaya, İ.A. (1993). Formı Deepriçastnogo Tipa v Şorskom Yazıke. Novosibirsk, İzdatelstvo Novosibirskogo Universiteta, S. 119.
• Pataçakova, D.F. (1978.). Hakas Dilinin Kızıl Lehçesindeki ‘ч’ ve ‘ш’ Sesi Üzerine, Yazıki Narodov Sibiri. Ministerstvo Vısşego i Srednogo Obrazovaniya RSFSR. Kemerovskiy Universitet. Kemerova, S. 198.
• Peler G. Y., Çelik F. (2024). Sibirya Türkçesi Altay, Hakas, Tuva ve Saha Türkçeleri Kısa Gramer ve Edebiyat (Araştırma-İnceleme), Post Yayınevi, İstanbul. s166.
• Ramstedt, G.İ. (1957). Vvedenie v Altayskoe Yazıkoznanie. Moskva, izdatelstvo inostrannoy literaturı, S. 254.
• Sarı, S.K., (2016). Tehlikedeki Dil Olgusunu Ortaya Çıkaran Etkenler ve Tehlikedeki Türk Dilleri, (Makale). Tehlikedeki Türk Dilleri I, Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar, Ankara,Uluslararası Türk Akademisi.
• Sunik, O.P. (1971). Problema Obşnosti Altayskih Yazıkov. Leningrad, Akademiya Nauk SSSR, S. 403.
• Sunik, O.P. (1978). Oçerki Sravnitelnoy Morfologii Altayskih Yazıkov. Leningrad, Akademiya Nauk SSSR, S. 271.
• Sanceev, G.D. (1965). Razvitie Literaturnıh Yazıkov Narodov Sibiri v Sovetskuyu Epohu. Ulan-Ude, Buryatskoe Knijnoe İzdatelstvo, S. 220.
• Şerbak, A.M. (1981). Oçerki po Sravnitelnoy Morfologii Türkskih Yazıkov. Leningrad, Akademiya Nauk SSSR, S. 181.
• Tatarinsev, B.İ. (1987). Smıslovıe Svyazi i Otnoşeniya Slov v Tuvinskom Yazıke. Moskva izdatelstvo «Nauka», S. 198.
• Tenişev, E.R. (1988). Sravnitelno-istoriçeskaya Grammatika Türkskih Yazıkov, Morfologiya. Moskva, Akademiya Nauk SSSR, S. 560.
• Yıldız, M., (2016). Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar. Tehlikedeki Türk Dilleri I, Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar, Ankara, Uluslararası Türk Akademisi.