Traces of Animal Names in Divânü Lügâti’t-Türk in Compilation Dictionary

Yıl 2019, , 1479 - 1502, 27.04.2019

Muharrem Özden

https://doi.org/10.33206/mjss.487932

Cited By: 2

Öz

Dîvânü Lügâti’t-Türk written in the period of Karahanlı is an important work of the Middle Turkish period. It ıs the first known dictionary of Turkish prepared by Kâşgarlı Mahmut bin Hüseyin bin Muhammed, is not only a dictionary but also an encyclopaedic work. The work gives us information about the Turkish stature of the period, the differences between the Turkish of these tribes, and most importantly the vocabulary of the period. The vocabulary used by the Turkish communities, which lead a nomadic life, is naturally related to the social life they live in. At the centre of the social life of Turkish communities living in this period are animals. In this study, the traces of animal names used in Dîvânü Lügâti’t-Türk, which is the first dictionary of Turkish language, are tried to be determined in today's Anatolian dialects. The use of the vocabulary existence belonged to middle Turkish period in Anatolian dialects will release dues related to ıts dominating structure during the ages. 

Anahtar Kelimeler

Dîvânü Lügâti’t-Türk, Middle Turkish, Animal Names, Dictionary, Anatolian Dialects.

Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Bulunan Hayvan Adlarının Derleme Sözlüğündeki İzleri

Öz

Dîvânü
Lügâti’t-Türk, Karahanlı döneminde yazılan, Orta Türkçe dönemine ait önemli bir
eserdir. Kaşgarlı Mahmud tarafından hazırlanmış olan Türkçenin bilinen ilk sözlüğü Dîvânü Lügâti’t-Türk
sadece bir sözlük değil aynı zamanda ansiklopedik bir eser olma özelliğini
taşımaktadır. Eser, içerik
olarak bize o dönemdeki Türk boyları, bu boyların kullandıkları Türkçe arasındaki
farklılıklar ve en önemlisi de dönemin söz varlığı hakkında bilgi vermektedir.
Göçebe bir hayat sürdüren Türk topluluklarının kullandıkları söz varlığı doğal
olarak yaşadıkları sosyal hayatla ilintilidir. Bu dönemde yaşayan Türk
topluluklarının sosyal hayatının merkezinde hayvanlar bulunmaktadır. Bu
çalışmada Türkçenin ilk sözlüğü Dîvânü Lügâti’t-Türk’te bulunan hayvan
adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki izleri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Türkçenin çağlara hükmeden ve tarihin hiçbir döneminde kesintiye uğramayan
serüveni göz önünde bulundurulduğunda, Orta Türkçe dönemine ait bu söz
varlığının günümüz Anadolu ağızlarındaki kullanımı bizlere dilimiz ile ilgili
önemli ipuçları verecektir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânü Lügâti’t-Türk, Orta Türkçe Dönemi, Hayvan Adları, Sözlük, Anadolu Ağızları

Kaynakça

• AKALIN, Ş. H. (2008). Kaşgarlı Bin Yaşında. Türk Dili, 683, Ankara, 479-483, 2008.
• AKSAN, D. (2000). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• AKSAN, D. (1996). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• AKSAN, D. (1997). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınları.
• AKSAN, D. (1999). Türkçenin gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ATABAY, N. vd. (2003). Sözcük türleri. 2. Basım. İstanbul.
• ATALAY, B. (2006). Divanü Lugati’t-Türk I-II-III-IV. Ankara: TDK Yayınları.
• AYDOĞANLAR, E. (2012). Irk Bitig’de hayvan adları ve hayvanlarla ilişkili kavramlar. IJSES Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi. 2 (1), 27-30.
• BOZKAPLAN, Ş. A. (2007). Kutadgu Bilig’deki hayvan adları üzerine bir inceleme. Turkish Studies, 2 (4), 1110-1118.
• DOĞAN, L. (2002). Türk kültüründe hayvanlar ve hayvan isimleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK Yayınları, 615-659.
• ERCİLASUN, A. B. (2006). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERGİN, M. (2002). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• GÜMÜŞATAM, G. (2011). Kavram alanları açısından Kıbrıs Türklerince hayvanlara verilen adlar, Diyalektolog, 3, 11-32.
• İLHAN, N. ve ŞENEL, M. (2008a). Divânü Lûgâti't-Türk’e göre av, avcılık ve hayvancılıkla ilgili kelimeler ve kavram alanları. Turkish Studies, 3 (1), 259-277.
• İLHAN, N. ve ŞENEL, M. (2008b). Av hayvanlarının kişi adlarındaki yansıması. av ve avcılık kitabı (Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 321-336.
• KAÇALİN, M. (2008). Divanü Lugati’t-Türk üzerine birkaç söz. Türk Dili, 683, 528-542.
• KARA, M. (2006). Asya toplumlarında ortak bir kültür öğesi: on iki hayvanlı takvim. Proceedings of the Second International Conference of Asian Philosophical Association, 331-341.
• KÂŞGARLI, M. (2005), Divânü Lugâti’t-Türk, çeviri, uyarlama, düzenleme (Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• KÂŞGARLI, M. (2014). Divânü Lugâti’t-Türk, giriş, metin, çeviri, notlar, dizin, (Hazırlayanlar: Ahmet B. Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu). Ankara: TDK Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• MERT, O. (2007). Kazak Türkçesi'nde hayvan adlarıyla kurulan atasözleri. Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, 21-23 Mayıs, Bildiriler (Editör: Doç. Dr. Sebahattin ŞİMŞİR - Yrd. Doç. Dr. Bedri AYDOGAN), Almatı, 297-312.
• ÖZKARTAL, M. (2012). Türk destanlarında hayvan sembolizmine genel bir bakış (Dede Korkut kitabı’ndan örnekler). Millî Folklor, 24 (94), 58-71.
• ROSS, E. D. (1994). Kuş isimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince sözlüğü. (Çev. Emine Gürsoy Naskali), Ankara: TDK Yayınları.
• ROUX, J. P. (2005). Orta Asya 'da kutsal bitkiler ve hayvanlar. (Çev.: Aykut Kazancıgil-Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yay.
• SAĞLIK, S. (2009). Türkmen Türkçesinde hayvan adlarının olumsuz anlamda kullanımları üzerine. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 1 (2/1), 16-27.
• SÜMER, F. (1983). Türklerde atçılık ve binicilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• TAVKUL, U. (2007). Kültürel etkileşim açısından on iki hayvanlı türk takviminin yayılışı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4 (1), Ankara, 25-45.
• TOKYÜREK, H. (2013). Eski Uygurcada hayvan adları ve bunların kullanım alanları, Türklük Bilimi Araştırmaları (Tübar), XXXIII, 221-281.
• Türk Dil Kurumu. Derleme sözlüğü. C.I-XĪ. Ankara: TDK Yayınları. 1963-1982.
• Türk Dil Kurumu. Tarama sözlüğü. C.I-VĪ,.Ankara: TDK Yayınları. 1963-1977.
• Türk Dil Kurumu. Türkçe sözlük I-Ī. Ankara: TDK Yayınları 8.Baskı, 1998.
• Türk Dil Kurumu. Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Türk Dil Kurumu. Yazım kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları 24. Baskı, 2005.
• Türkçe sözlük I. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
• UÇAR, İ. (2013). Türkiye Türkçesinde hayvan adlarından türetilmiş bitki adları, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2/1, 1-19.