Öz
Diller, gelişmesini sürekli etkileyen kolaylık
kanunları gereği bazı görev ögelerini bazen aşındırmış ve bu görevleri başka
görev ve anlam ögelerine yüklemiştir. İşaretsiz olan bu görev ögeleri; dildeki
ek veya kelimelerin yerini tutan, genellikle derin yapıdan anlaşılan ve dilin
kendi mantığında varlığını hissettiren eksiltili unsurlardır.
Konuşma dilinde olduğu gibi, edebî metin değeri
taşıyan eserlerde de bu eksiltmelere rastlanır. Çünkü eksiltmelerdeki asıl amaç,
az söze çok ve etkili anlamlar yüklemektir. Edip Ahmet Yüknekî de ifadelerinde
bu etkiyi sağlamak için, Atebetü’l-Hakâyık’ta işaretsiz görev ögelerinden
yararlanmıştır.
Atebetü’l-Hakâyık’ın Türk yazı dilinin ilk
dönemlerinden günümüze ulaşabilmiş az sayıda eserden biri olmasında, dil ve edebiyat
yönü göz ardı edilemez; fakat aynı dönem eserleri oldukları için, Atebetü’l-Hakâyık
çoğunlukla Kutadgu Bilig’le mukayese edilmiş ve ona bir değer biçilmiştir. Öğretici
bir eser olması sebebiyle, dil incelikleri üzerinde Kutadgu Bilig kadar
durulmamıştır. Hâlbuki onu yüzyıllar öncesinden günümüze taşıyan şey, sadece
dini ve öğretici yönü değildir. Döneminin halk dilini ve ifade gücünü iyice
sindirmiş bir yazarın akılda yer edecek üslubu da onu kalıcı kılmıştır.
İslam dininin önem verdiği ahlak değerlerini,
aydın ve halkın anlayabileceği bir dille ele alan Edip Ahmet Yüknekî; bize Karahanlı
Türkçesinin dil hususiyetlerinin ipuçlarını sunmaktadır. Bengü Taşlardan
günümüze kadar gelen eksiltili / işaretsiz görev ögeleri, Karahanlı Türkçesinin
farklı kullanımlarıyla Atebetü’l-Hakâyık’ta da yer almıştır.
Bu çalışmada, Atebetü’l-Hakâyık’ın eksiltili /
işaretsiz görev ögeleri tespit edilmiştir. Üzerinde durulan eksiltili /
işaretsiz görev ögeleri sadece yazarın üslubuyla ilgili değildir. Türk dilinin
gelişim hususiyetleri ve Karahanlı Türkçesinin nitelikleri bu eksiltili /
işaretsiz kullanımlarda etkilidir. Bu sebeple, tespitler analiz ve
değerlendirmeye tabi tutulmuş ve böylece eser ve dönemi hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Alyılmaz, Cengiz (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay.Arat, Reşit Rahmeti (1951), Atebetü’l-Hakayık, İstanbul: Ateş Basımevi.
- Aydın, Hasene (2012), Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçimbirimin Kullanımı, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring 2012, p.169-181
- Çakan, Ayşegül (2015) Edip Ahmed Yüknekî, Atebetü’l-Hakayık, Hasan Ali Yücel Klasikleri Dizisi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Çakır, Umay (2007) Türkiye Türkçesinde Kalıplaşmış Eksiltili Yapılar, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
- Daşdemir, Muharrem (2015), Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Fenomen Yayınları.
- Dilçin, Cem (2000), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Ysy.Efrasiyap Gemalmaz, “Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin Formanlarının Enformatif Değerleri”, Erzurum 1982, 28.
- Eraslan, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
- Gabain, A.V. (2007), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
- Hacıeminoğlu, Necmettin (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
- Hengirmen, Mehmet (2009), Dil Bilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınevi.
- Karaaaç, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karaağaç, Günay (2012), Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.Karahan, Leyla (2006), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
- Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
- Mert, Osman (2008), “Orhun Yazıtlarında Kullanılan İşaretsiz (/.Ø./) Görev Ögeleri”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 38.
- Özkan, Mustafa, Sevinçli, Veysi (2009), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, İstanbul: 3F Yayınevi.Sev, Gülsel (2007), Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, (1. bs.), Ankara: Akçağ Yay.
- Uzun, Muzaffer (2018), İyelik Öbeklerinde “Tamlayan Eksiltisi” Sorunu, International Journal of Language Academy, 104-111
Öz
Languages have sometimes eroded some of the functional elements due to the practicability and comprehensibility laws which constantly affect their development and have put these functions on other functional and semantic elements. These unmarked functional elements are elliptical structures which replace affixes or words in the language, which are generally recognized thanks to the deep structure and which are felt in the language’s own logic These ellipses are found in the works regarded as literary texts as in the spoken language, because the main purpose of ellipses is to produce many and effective meanings using a few words. In order to provide this effect in his statements, Edip Ahmet Yüknekî also benefited from unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık. Linguistic and literal aspect of Atebetü’l-Hakâyık cannot be ignored as it is one of the few works that have reached to the present from the first periods of the Turkish written language. However, Atebetü’l-Hakâyık was often compared to Kutadgu Bilig since they were works of the same period. Due to the fact that it is a didactic work, language particulars were not emphasized in Atebetüetl-Hakâyık as in Kutadgu Bilig. However, what has carried Atebetüetl-Hakâyık to the present is not just its religious and instructive aspect. The style of the writer, who deeply understood the public language and power of expression of his time, also made him permanent. Edip Ahmet Yüknekî, who dealt with the moral values to which the religion of Islam attaches importance by using a language that could be understood by the intellectuals and the people, presents us the clues about the characteristics of Qarakhanid Turkish language. Elliptical/ unmarked functional elements that have come from Bengü Taş to the present were included in Atebetül-Hakâyık with different uses of Qarakhanid Turkish language. In this study, elliptical/ unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık were determined. The emphasized elliptical/ unmarked functional elements are not only related to the author’s style. The developmental characteristics of Turkish language and the qualities of Qarakhanid Turkish language are effective in the use of these elliptical / unmarked structures. For this reason, the findings were analyzed and evaluated and inferences were made about the work.
Anahtar Kelimeler
Atebetüetl-Hakâyik Elliptical/ Unmarked Functional Elements Qarakhanid Turkish Language
Kaynakça
- Alyılmaz, Cengiz (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay.Arat, Reşit Rahmeti (1951), Atebetü’l-Hakayık, İstanbul: Ateş Basımevi.
- Aydın, Hasene (2012), Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçimbirimin Kullanımı, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring 2012, p.169-181
- Çakan, Ayşegül (2015) Edip Ahmed Yüknekî, Atebetü’l-Hakayık, Hasan Ali Yücel Klasikleri Dizisi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Çakır, Umay (2007) Türkiye Türkçesinde Kalıplaşmış Eksiltili Yapılar, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
- Daşdemir, Muharrem (2015), Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Fenomen Yayınları.
- Dilçin, Cem (2000), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Ysy.Efrasiyap Gemalmaz, “Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin Formanlarının Enformatif Değerleri”, Erzurum 1982, 28.
- Eraslan, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
- Gabain, A.V. (2007), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
- Hacıeminoğlu, Necmettin (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
- Hengirmen, Mehmet (2009), Dil Bilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınevi.
- Karaaaç, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karaağaç, Günay (2012), Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.Karahan, Leyla (2006), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
- Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
- Mert, Osman (2008), “Orhun Yazıtlarında Kullanılan İşaretsiz (/.Ø./) Görev Ögeleri”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 38.
- Özkan, Mustafa, Sevinçli, Veysi (2009), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, İstanbul: 3F Yayınevi.Sev, Gülsel (2007), Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, (1. bs.), Ankara: Akçağ Yay.
- Uzun, Muzaffer (2018), İyelik Öbeklerinde “Tamlayan Eksiltisi” Sorunu, International Journal of Language Academy, 104-111
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 22 Şubat 2019 |
| Gönderilme Tarihi | 28 Aralık 2018 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2019 |
Kaynak Göster
Cited By
Özbek Atasözlerinde Eksiltili Yapılar
RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi
https://doi.org/10.29000/rumelide.1469400
EYLEM+-sA ÇEKİMİNDEKİ DİLEK TÜMCELERİ EKSİLTİLİ/EKSİK TÜMCE MİDİR?
Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi
https://doi.org/10.59182/tudad.1296217
Nâziât Suresi Örnekleminde Nahvî Te’vîl
Tokat İlmiyat Dergisi
https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1171707
MANAS Journal of Social Studies (MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi)