Öndüç Hediye: Gaziantep’te Yataküstü Geleneği ve İşlevleri

Yıl 2021, , 1491 - 1505, 30.07.2021

Cevdet Avcı

https://doi.org/10.33206/mjss.842644

Cited By: 2

Öz

Geleneksel bilgi aktarım süreçlerinde törenler, anlatılar ve mekânlar kuşaklar arasında toplumsal bellek taşıyıcısı işlevi görür. Hayatın geçiş dönemleri olan doğum, evlenme ve ölüm etrafındaki inanış ve uygulamalar, sözlü kültür geleneğinin korunduğu alanlar içerisindedir. Evlenme törenleri, sosyal dayanışma ve ekonomik paylaşım modellerini yoğun biçimde barındıran uygulamaları içerir. Makalenin konusunu Gaziantep evlenme törenleri içerisinde yer alan yataküstü geleneği ve işlevleri teşkil etmektedir. Makalede, yataküstü geleneğindeki hediyeleşme biçiminin incelenip bu hediyeleşme biçiminin sosyal dayanışma ve kültürel aktarım işlevlerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda halk bilgisi derleme yöntemlerinden gözlem ve görüşme teknikleri kullanılmış, ayrıca anket tekniğine uygun soru formu hazırlanıp Gaziantep kent merkezinde ikamet eden kaynak kişilerden bilgi alınmıştır. Yataküstü geleneği, çeyiz yeni çiftlerin oturacakları eve götürülmeden önceki hafta içerisinde belirlenen bir günde kız evinde kadınlar arasında yapılan bir uygulamadır. Burada hazırlanan çeyiz davet edilen misafirlere sergilenir. Yataküstüne gelen misafirler, çeyizi tamamlayacak ve destekleyecek hediye getirirler. Bu hediyenin mahiyeti geçmişten bugüne eşya, altın ve para şeklinde değişiklikler göstermektedir. Yörede geçiş dönemleri ve diğer sosyal hadisler etrafındaki hediyeleşmeler için öndüç kelime kullanılmaktadır. Getirilen hediyede karşılıklılık ilkesi esastır. Hediyenin karşılığı getirilmediğinde, daha önce verilmiş olan hediyenin mahiyetine göre bir şekilde bedel istenir. Yataküstüne getirilen hediyenin değerini akrabalık derecesi ve mütekabiliyet belirler. Yakın akrabalar çeyizin eksiklerini tamamlamakla yükümlüdür. Yataküstü geleneği, hazırlanan çeyizdeki hüner ve el becerilerinin sergilenmesini, kadınlar arasında eğlence, müzik, sözlü kültür ve edebiyat ile yeme-içme etkinliğini içeren bir toplanmadır. Buna bağlı olarak makalede, Gaziantep evlenme törenleri içerisindeki yataküstü geleneğinin çok yönlü sosyo-ekonomik ve kültürel işlevleri olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gaziantep, Düğün, Çeyiz, Halk ekonomisi, Hediye

Kaynakça

• Apaydın, U. (1960). Gaziantep’te cehiz (cihaz) töreni. Gaziantep Kültür Dergisi, 3(27), 58.
• Bakırcı, N. (2019). Dede Korkut Kitabı bağlamında Oğuzlarda toy geleneği. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(20), 130-142.
• Bascom, W. R. (2010). Folklorun dört işlevi. (Çev. F. Çalış). M. Ö. Oğuz ve S. Gürçayır (Ed.), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Berber, O. (2009). Türk kültüründe eğlence ve birlik unsuru olarak düğünler. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(10), 1-11.
• Boratav, P. N. (1994). 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Connerton, P. (1999). Toplumlar nasıl anımsar?. İstanbul: Ayrıntı.
• Derleme Sözlüğü (1977). Öndüç. (Cilt 9). Ankara: TDK.
• Dundes, A. (1998). Halk kimdir? (Who are the folk?). (Çev. M. Ekici). Milli Folklor, 31, 139-157.
• Durkheim, E. (2006). Toplumsal işbölümü. (Çev. Ö. Ozankaya). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Durutürk, C. (2008). Törensel tüketim, sınıf ve gelenek: Türkiye’deki evlilik törenlerine sosyolojik bir bakış. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 25(1), 37-55.
• Duymaz A. (2005). Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut’a toy geleneğinin simgesel anlamı ve Türk paylaşım modeli. Karadeniz Araştırmaları, 5, 337-60.
• Düzgün. D. (1991). Geleneksel bir yardımlaşma kurumu hab. Millî Folklor, 11, 49-51.
• Ekici, M. (2000). Halk, halk bilimi ve halk bilgisi üzerine bir deneme. Milli Folklor, 45, 2-8.
• Gümüş, İ. (2019). Bir kültür ekonomisi dönüşüm serüveni: ‘okuntu’dan ‘e-davetiye’ye. RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 227-241.
• Günay, U. (1991). Folklor mahsullerinin tabiatı. Millî Folklor, 11, 9-12.
• Güneyligil E. (1968) Gaziantep folklor yaşantısı. Gaziantep Kültür Dergisi, 11(136), 132-137.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken.
• Karakelle, A. ve Özbağı, T. (2019). Somut olmayan kültürel mirasın korunması bağlamında çeyiz geleneği “Erzurum örneği”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 24(3), 668-689.
• Kaya, D. (1996). Düğünlerimizle ilgili terimler ve bunların fonksiyonel özellikleri. Millî Folklor, 29-30, 23-29.
• Konut, C. (2012). Din ve sekülerlik bağlamında eğlence kültürü: gaziantep düğünleri örneği. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Korkmaz M. K. (1999). Elli yıl önceki Gaziantep'te gelin ve damat. Millî Folklor, 42, 92-95.
• Köylüoğlu, A. (2009). Kadim şehir Gaziantep. İzmir: Neşa Ofset.
• Kutlu, S. S. (2011). Gaziantep geleneksel kültüründe evlenme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Mali̇nowski̇, B. (2016a). Bilimsel bir kültür teorisi. (Çev. D. Uludağ). Ankara: Doğu Batı.
• Mali̇nowski̇, B. (2016b). İptidai cemiyette cürüm ve âdetler. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2(1), 218-249.
• Mandaloğlu, M. (2012). İslamiyet’ten önce Türklerde toplantı ve törenler. TSA, 16 (2), 211-232.
• Nas, E. (2018). Türk çeyiz kültürü çevresinde sözsüz iletişim dili olarak gelişen milli söz hazinesi. Turkish Studies, 13(18), 991-1005.
• Naskali, E. G. (2007). Kültür tarihimizde çeyiz. Naskali, E. G. ve Koç, A. (Ed.). İstanbul: Picus Yayıncılık.
• Ögel, N. (1982). Türklerde kalın ve başlık. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Cilt, Gelenek, Görenek ve İnançlar. (393-396. ss.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Öğüt-Eker, G. (1998). Karakeçili Türk düğünü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Özarslan, M. (2005). Bir halk ekonomisi örneği olarak “hab” ve “değişik / denişik ” geleneği ve işlevleri. Türkbilig, 10, 54-59.
• Özarslan, M. ve Karataş, H. (2016). Halk ekonomisinde mübadele: “Örüden tutma kardaşlık” örneği. Millî Folklor, 28(110), 17-29.
• Özmen, M. (1944). Çeyiz alayı. Başpınar Gaziantep Halk Evi Dergisi, 6(60-61), 19.
• Sadık, E. (1931). Evlenme adetleri Gazi Ayıntabın cenubundaki yazı köylerinde ve seyyar Türkmenlerde. Halk Bilgisi Haberleri. 2(15), 53-56.
• Sennett, R. (2012). Beraber. (Çev. İ. Özküralpli). İstanbul: Ayrıntı.
• Tezcan M. (1998). Türk kültüründe başlık parası geleneği (kültürel antropolojik yaklaşım). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tezcan, M. (2008). Kültürel antropoloji. Ankara: Maya Akademi.
• Tokuz, G. (2004). 20. yüzyılda Gaziantep’te eğlence hayatı. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayını.
• Tokuz, G. (2020). Beslenme kültürümüzün izleri, ulu düğün iyi düğün hoş düğün, pilavı yok boş düğün. Metro Gastro, 99, 89-100.
• Yakıcı, A. (1991). Düğün kelimesi ve kültürümüzdeki yeri üzerine. Milli Folklor, 11, 33-36.
• Yener, Ş, S. (1947a, 1947). Gaziantep'te evlenme. Başpınar Gaziantep Halk Evi Dergisi, Y. 8, C. 4: 87-1, s. 15-16; 87-2, s. 9-15.
• Yeşil, Y. (2014). Türk dünyasında geçiş dönemi ritüelleri (doğum-evlenme-ölüm gelenekleri). Ankara: Grafiker.
• Yetkin, H. (1964). Gaziantep evlenme âdetlerinden, gerdekle ilgili manzumeler. Gaziantep Kültür Dergisi, 7(74), 33-34, 41.
• Yıldırım, D. (1989). Sözlü gelenek kültürü. Milli Folklor, l(1), 6-7.
• Yüksekkaya, G. S. (2007). Kalın ve çeyiz. E. G. Naskali ve A. Koç (Ed.) İstanbul: Kitabevi (396-406 ss.).