PRIMARY SOURCES ABOUT THE 19th CENTURY HISTORY OF EASTERN TURKESTAN

Yıl 2013, Cilt: 2 Sayı: 4, 17 - 30, 01.12.2013

Bahattin Gencal

Öz

19th century witnessed important political changes throughout the Turkic world, ranging from the western to the eastern edge. In this century, as well as in other territories of the Turkic world, and in Eastern Turkestan, located on the eastern part of Turkestan, major political changes took place. As a result of these policy changes at the beginning of the second half 19 century, Turkic peoples living in the territory of Eastern Turkestan began fighting for independence and after freeing their homeland from the occupation of China they were able to create their own Khanate in the cities Kuldzha, Khoten, Urumqi and Kashgar. Of these khanates, Kuldzha Khanate was captured by Tsarist Russia at first. Then, according to the agreement between Tsarist Russia and China, the territory of the khanate was transferred to China. The Khoten Khanate, established by Haji the padishah and the Khanate of Urumqi, established by Dungans, in 1864 were united in the Khanate of Kashgar by Yakup Bey, the Emir of Kashgar Khanate, located on the territory of Eastern Turkestan. And the Khanate of Kashgar, which was the largest and had more powerful military forces, was seized by China in the year of 1877. In today's time the most reliable data on the khanates based in the 19th century, can be found in the local historical sources, and written in the Chagatai language by the historians of that time. In addition, such works as "Kitab-i Guzat der Mulk-i Chin," written by Bilal Mulla Nazimi, "Tarikh-i Emmiyye," written by Mulla Musa Sairami, "Kitab-ı Tarih-i Jeride -i Jadida" and "Tewarih-i Hamse-i Sharki" written by Kari Kurban Ali Khalidi, as well as" Jang Name ", written by Mohammed Kari Omer, and,"Tarikh-i Kashgar" written by Mohammad Alem, provide important historical information about the khanates of Kashgar, Kuldzha and Khoten, created in the second half of 19th century in the Eastern Turkestan, about the political, military, socio-cultural systems of these khanates, as well as political and military relations between such nations as the Chinese, the Dungans, the Kalmyks, the Shibos, the Solanas, who lived in close contact with each other on the territory of these khanates. Also, the above works provide important information for researchers of the Turkic world for a deeper understanding and analysis of political and military order of the day. In conclusion it should be noted that if historians carrying out research on the region to objectively consider the information contained in the above sources, then surely it would make a huge contribution to the research work related to the history of East Turkestan in the 19th century and clarify much of the missing and inaccurate data

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkestan, XIX. century, Tarikh-i Kashgar, Kitab-i Guzat der Mulk-i Chin, Jang Name, Tewarih-i Hamse-i Sharki.

XIX. Yüzyıl Doğu Türkistan Tarihi Hakkında Yazılmış Olan Birinci Elden Kaynaklar

Öz

XIX. yüzyıl, Türk dünyasının en batısından en doğusuna kadar uzanan coğrafyalarda büyük siyasî değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu yüzyılda, Türk dünyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi, en doğu kısmını teşkil eden Doğu Türkistan coğrafyasında da büyük bir siyasî değişim yaşanmıştır. Bu değişimin sonucunda XIX. yüzyılın ikinci yarısının başlarında, Doğu Türkistan’daki yerli Türk halkları bağımsızlıklarını kazanmak için gerçekleştirmiş oldukları faaliyetler neticesinde vatanlarını Çin işgalinden kurtararak Gulca, Hoten, Urumçi ve Kâşgar şehirlerinde kendi siyasî yönetimlerini kurma imkanını elde etmişlerdi. Bu hanlıklardan Gulca Hanlığı ilk önce Rus Çarlığı tarafından ele geçirildi. Daha sonra Çarlık Rusyasıyla Çin devleti arasındaki anlaşmayla Çin’e bırakıldı. Diğer hanlıklardan Hacı Padişah’ın kurmuş olduğu Hoten ve Dunganların kurmuş olduğu Urumçi Hanlığı Kâşgar Emiri Yakup Bey tarafından 1864 yılında Kâşgar şehri merkez olmak üzere Doğu Türkistan coğrafyasında kurulan Kâşgar Hanlığının topraklarına katıldı. Bu hanlıkların en büyüğü ve askeri olarak en güçlüsü olan Kâşgar Hanlığı ise 1877 yılında Çinliler tarafından işgal edildi. Günümüzde, XIX. yüzyılda kurulmuş olan bu şehir devletleriyle alâkalı en güvenilir bilgileri, bu hanlıkların tebaasından olan yazarların Çağatay Türkçesiyle yazmış oldukları yerli tarihî kaynaklardan öğrenmekteyiz. Bunun yanında hem XIX. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan coğrafyasında kurulmuş olan Kâşgar, Gulca, Hoten Hanlığının siyasî, askerî, sosyal, kültürel, medeni durumu, hem de bu hanlıkların tebaasıyla iç içe yaşayan Çin, Dungan, Kalmuk, Şibo, Solon, gibi diğer milletlerle siyasî, askerî ilişkileri üzerine bizlere önemli bilgiler sunan ve XIX. yüzyılda bu bölgede yaşayan tarihçiler tarafından kaleme alınan birinci el tarihi kaynak statüsüne sahip Molla Bilal Nazımînin Kitâb-ı Guzât Der Mülk-i Çîn, Molla Musa Sayramînin Târîh-i Emniyye, Kârî Kurban Ali Halidînin Kitâb-ı Târîh-i Cerîde-i Cedîde, ve Tevarîh-i Hamse-i Şarkî, Muhammed Kârî Ömerin Ceng-nâme, Muhammed Alemin Tarih-i Kâşgar adlı eserleri bu yüzyılın siyasî ve askerî olaylarını daha iyi anlama, analiz etme noktasında Türk dünyası tarih araştırmacılarına önemli bilgiler sunmaktadır. Sonuç olarak yukarıda zikredilen tarihi kaynaklarda verilmiş olan bilgiler bu bölge üzerine araştırma yapan Türk dünyası tarih araştırmacıları tarafından objektif bir şekilde incelenirse Doğu Türkistan tarihinin XIX. yüzyılıyla ilgili çalışmalara büyük katkı sağlayacağı ve bilinmeyen yahut eksik bilinen birçok bilgiyi aydınlatacağı muhakkaktır

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, XIX. yüzyıl, Ana kaynaklar, Tarîh-i Kâşgar Kitâb-ı Guzât Der Mülk-i Çîn, Alaylı Muhammed Kârî Ömerin Ceng-nâmesi, Tevarîh-i Hamse-i Şarkî

Kaynakça

• Alem M., (1893), Tarîh-i Kâşgar, Hoten: (Y.Y.).
• Buyar C., (2006), Tarîh-i Emniye’nin Transkripsiyonu ve Bilgilerinin
• Değerlendirilmesi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Dmitriyeva L. V., (2002), Katalog Tyurskih Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya Rassiyskoy Akademii Nauk, Moskva:
• (Vostoçnaya LiteraturaYay.). Gencal B., (2007), Kitâb-ı Târîh-i Cerîde-i Cedîde’nin Transkripsiyonu ve Bilgilerinin Değerlendirilmesi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye
• Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. __________, (2004). Alaylı Muhammed Kârî Ömer’in Ceng-nâmesi (Manzum Kâşgar Tarihi), Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas
• Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Lisans Tezi. Kononova A. N., (1965), Apisaniye Tyurskih Rukopisey İnstituta Narodov Azii, c. I, Moskva: (Nauka Yay.).
• Nazımî Molla Bilal, (1880), Kitâb-ı Guzât Der Mülk-i Çîn, Tıpkı basım. N.N.
• Pantusov, Kazan: (Kazan Üniversitesi Matb.). Halidî Kârî Kurban Ali, (1992), Tevarih-i Hamse-i Şarki, Çev. B. Tötenayev-A.
• Coldasov, Alma-Ata: (Örnek Matb.). Materialı po İstorii i Kulture Uygurskogo Naroda, (1978), Redaktör: G. S.
• Sadvakasov, Alma-Ata: (NaukaYay.). Sayramî Molla Musa b. Molla İsa. (1905). Tarih-i Emniyye. (İstoriya Vladeteley Kaşgarii). Tıpkı basım. N.N. Pantusov, Kazan: (Kazan Üniversitesi Matb.).