1877/78 Osmanlı – Rus Savaşı Öncesinde ve Sonrasında Erzurum Vilayeti’nin İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 1, 503 - 524, 26.01.2021

Mehmet Çetin

https://doi.org/10.33206/mjss.724942

Öz

Coğrafi konumu itibariyle hem ekonomik hem de askeri açıdan büyük bir öneme sahip olması nedeniyle sık sık el değiştiren Erzurum, Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Erzurum Vilayeti’nin tarihinde 1877/78 Osmanlı – Rus Savaşı derin etkileri ile birlikte belirleyici bir aşamayı teşkil etmiştir. Doğrudan cephe ve ikmal bölgesi içerisinde yer alması Erzurum’u idari, toplumsal ve iktisadi olarak etkilemiştir. Bu çalışmada Erzurum Vilayeti’nin idari ve sosyo-ekonomik yapısı 93 Harbi öncesi ve sonrası olmak üzere karşılaştırmalı bir biçimde ele alınmaktadır. Bunun için sayısal göstergelerden mümkün olduğu ölçüde istifade edilmiştir. Böyle bir karşılaştırma şüphesiz Vilayet genelindeki idari, iktisadi ve toplumsal değişiklikleri daha iyi yansıtacaktır. Bunun için arşiv kaynakları ile birlikte Vilayet Salnamelerinden ve İngiliz konsül raporlarından geniş bir ölçüde istifade edilmiştir. Çalışmanın bulguları savaşın idari ve toplumsal anlamda dönem içerisinde süregelen dönüşümleri hızlandırdığı ve iktisadi anlamda ticari faaliyetlerdeki ve zirai ve sınai üretimdeki durgunluğu derinleştirdiği yönündedir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum Vilayeti, 1877/78 OSmanlı Rus Savaşı, Sosyoekonomik Yapı

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
• BOA., İ. MMS. 31/1304, 4 Rebiül Evvel 1283/17 Temmuz 1866
• BOA., Ayniyat No. 829, 20 Ramazan 1283/26 Ocak 1867.
• BOA. A. MKT. MHM. 481/99, 7 Temmuz 1293/19 Temmuz 1877.
• BOA. Y. PRK. UM. 1/24, 27 Mayıs 1293/8 Haziran 1877.
• BOA. DH. MKT. 1333/17, 27 Ramazan 1297 (3 Eylül 1880).
• BOA. DH. MKT. 1327/72, 20 Recep 1296 (10 Temmuz 1879).
• BOA. Y. A. HUS. 160/111, 13 Rebiül Ahir 1296 (6 Nisan 1879).
• BOA. İ. DH. 783/63676, 13 Rebiül Ahir 1296 (6 Nisan 1879).
• BOA. Y. A. RES. 2/54, 22 Rebiül evvel 1296 (16 Mart 1879).
• BOA. ML. MSF. D. Defter No. 19442, 29 Zilhicce 1299 (11 Kasım 1882).
• BOA. İ. DH. 799/64767,14 Safer 1297 (27 Ocak 1880).
• BOA. DH. MKT. 1329/64, 7 Safer 1298 (9 Ocak 1881).
• BOA. DH. ŞFR. 113/7, 27 Şaban 1295 (26 Ağustos 1878).
• BOA. ŞD. 1505/42, 8 Ramazan 1296 (26 Ağustos 1879)
• BOA. ŞD. 1174/16, 8 Zilkade 1297 (12 Ekim 1880).
• BOA. HR. TO. 257/59, 24 Zilkade 1296 (9 Kasım 1879).
• BOA. İ. DH. 598/41651, 11 Cemaziyel Evvel 1286 (19 Ağustos 1869).
• BOA. İ. DH. 614/42780, R. 8 Haziran 1286 (20 Haziran 1870).
• BOA. HR. SYS. 1363/16, 29 Rebiül Evvel 1289 (6 Haziran 1872).
• BOA. A. MKT. MHM. 460/6, 3 Cemaziyel Ahir 1290 (29 Temmuz 1873).
• BOA. HR. TO. 464/7, 20 Şaban 1295 (19 Ağustos 1878).
• BOA. MV. 5/75, 15 Muharrem 1303 (24 Ekim 1885).
• Foreign Office and Foreign and Commonwealth Office Records
• Consul Churchill (1878). Report on the Trade and Commerce of Ghilan for the Year 1877. Commercial No. 15 (1878), Report from Her Majesty’s Consuls on the Manufactures, Commerce, &c., of their Consular Districts, Part III, June 1878, London: Printed by Harrison and Sons, 693-702.
• Magack, A. ve Dalyell, R. (1865). Report on the Commerce of Erzeroum for the Year 1863. Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls, During the Year 1865, February 1866, London: Printed by Harrison and Sons. 433-460.
• Mr. Consul Taylor (1866). Report on the Trade of Erzeroom for the Year 1865. Commercial Reports received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls in 1866, May 1866, London: Printed by Harrison and Sons, 218-225.
• Mr. Consul Taylor (1868). Report on the Trade and Commerce of Erzeroom and Diarbekir for the Year 1867. Commercial Reports received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls in 1868, 31 July 1868, London: Printed by Harrison and Sons, 575-582.
• Mr. Consul Taylor (1871). Report on the Trade and Sheep and Cattle Farming of the Consulate of Koordistan during the Year 1870, Commercial Reports received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls in 1871, August 1871, London: Printed by Harrison and Sons, 1072-1087.
• Mr. Consul Taylor (1872). Koordistan. Reports Relative to British Consular 1858&1871, Establishments Part III (Ottoman Dominions), London: Printed by Harrison and Sons, 124-130.
• Mr. Consul Taylor (1873). Report on the Trade and Commerce of Koordistan for the Year 1872, Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufactures, Commerce, &c., of Their Consular Districts, August 1873, London: Printed by Harrison and Sons, 1122-1140.
• Mr. Consul Everett (1884). Report on the Trade and Commerce of some of the Districts comprised in the Consulate of Kurdistan for 1883. Commercial No. 33 (1884) Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufactures, Commerce, &c., of Their Consular Districts, Part VIII, August 1884, London: Printed by Harrison and Sons, 1404-1426.
• Vice-Consul Biliotti (1879). Report on the Trade, Commerce, and Navigation of the Port and District of Trebizond for the Years 1877-78. Commercial No. 19 (1879), Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufactures, Commerce, &c., of Their Consular Districts, Part III, June 1879, London: Printed by Harrison and Sons, 1016-1028.
• Vice-Consul Eyre (1883). Report on the Trade and Commerce of Erzeroum for the Year 1882. Commercial No. 32, Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufactures, Commerce, &c., of their Consular Districts, Part X, August 1883, London, Printed by Harrison and Sons, 1749-1761.
• Basılı Eserler
• Akgün, T. (1968). Erzurum’un Tarihçesi, Çeşitli Yönleriyle Erzurum ve Çevresi. Erzurum: Erzurum: Ulusal Verem Savaşı Derneği.
• Aslan, B. (2004). Erzurum’da Ermeni Olayları (1918-1920) Hatıralar, Belgeler, Kazılar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Cevad, A. (2000). 1897’de Erzurum. Doğu Coğrafya Dergisi, (Çev. Ramazan Özey), 3, 143-148.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie D’Asie Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie-Mineure (Ed. Ernest Leroux). Paris: Tome Premier.
• Çadırcı, M. (2007). Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Çetin, K. (1998). Erzurum’un XIX. Yüzyıl Tarihî Coğrafyası (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dağlı, Y. ve Kahraman, S. A. (2008). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 2. Cilt, 1. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Düstûr. Cüz’-ü Rabi, İstanbul, H. 1299 (M.1881/1882)
• Eren, A. C. (1979). Tanzimat. İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul, 709-765.
• Erkan, S. (1996). Kırım ve Kafkasya Göçleri (1878-1908). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Kafkasya Ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Erzurum Valiliği (1999). Cumhuriyetin 75. Yılında Erzurum. Ankara.
• Gençoğlu, M. (2011). 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), 29-50.
• Günaydın, M. (2019). Vilayat-ı Sitte’den Amerika’ya Transatlantik Göç (1908-1914). İstanbul: Hiperlink Yayınları.
• Karal, E. Z. (2000). Osmanlı Tarihi, I. Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907) (5. Baskı). 8, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karasu, N. (1968). Erzurum Tarihinden Birkaç Yaprak. Çeşitli Yönleriyle Erzurum ve Çevresi, Erzurum: Ulusal Verem Savaşı Derneği.
• Karataş, Y. (2010). Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde Erzurum (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Karataş, Y. (2011). XIX. Yüzyılın Sonlarında Bayezid Sancağı’nın Demografik Yapısına Dair Tespitler. Tarih Dergisi, 52, 103-122.
• Karpat, K. H. (2002). Osmanlı Modernleşmesi (Çev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan). Ankara: İmge Kitabevi.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kodaman, B. (1987). II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
• Konukçu, E. (1992). Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum. Ankara: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Dergisi Yayını.
• Küçük, C. (1976-77). Tanzimat Devrinde Erzurum’un Nüfus Durumu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, 185-224.
• Küçük, C. (1982). Ermeni Meselesi Karşısında Sultan II. Abdülhamid’in Tutumu ve Anadolu’da Ermeni Nüfusu. Türk Kültürü, 236, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Küçük, C. (1995). Erzurum. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 11, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 321-329.
• Küçükuğurlu, M. (2008). Erzurum Belediyesi Tarihi – I. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Manastırlı Mehmed Rıfat Bey (2010). 93 Harbi Faciası (Haz. Tahsin Yıldırım). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Mehmed Arif Bey (1973). Başımıza Gelenler (Haz. M. Ertuğu Düzdağ). 3. Cilt, Tercüman 1001 Eser, Kutupyıldızı Kitaplığı.
• Okcu, N. ve Akdağ, H. (2010). Salname-i Vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873). Erzurum İl Yıllığı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, No. 984.
• Ortaylı, İ. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pamuk, B. (2006). XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Parmaksızoğlu, İ. (1968 ). Erzurum. Türk Ansiklopedisi, XV, Ankara: Milli Eğitim Basımevi
• Saib, A. (H. 1327). Son Osmanlı Rus Muharebesi (1. Tab). Kahire: Hindiye Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, (H. 1288). Defʽa 2, Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, (H. 1292). Def’a 6, Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, (H. 1293). Def’a 7, Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, (H. 1294). Def’a 8, Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum, (H. 1299). Def’a 9, Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası.
• Seyitdanlıoğlu, M. (1996). 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri. Çağdaş Yerel Yönetimler, 5(5), 89-103.
• Shaw, J. S. ve Shaw, E. K. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 2, New York: Cambridge University Press.
• Sükan, Ş. (1985). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, 1877-1878 Osmanlı – Rus Harbi, Kafkas Cephesi Harekatı (1. Baskı). II, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Şaşmaz, M. (2001). Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması (1895-1897), Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu (Ed. Hasan Celal Güzel), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 93-104.
• Şimşir, B. (1986). İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Şirokorad, A. B. (2009). Rusların Gözünden Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları, Kırım-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (1995). Öşür. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 34, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 100-103.
• Tozlu, S. (2002). Erzurum Sazlıkları. Doğu Coğrafya Dergisi, 8(7), 189-219.
• Turan, O. (1998). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi (5. Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı, İstanbul Bölge Müdürlüğü, https://istanbulbolge.ticaret.gov.tr/kurumsal/tarihce (Erişim Tarihi: 21.03.2020)
• Ubicini, M. A. (1851). Türkiye 1850, Tanzimat-Ulema-Basın (Çev. Cemal Karağaçlı). Tercüman 1001 Eser.
• Ünvar, İ. (1961). Erzurum Rehberi 1071-1961. Erzurum.
• Yıldırım, N. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1320-1338.