Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb’de Salgın Hastalıklara Önerilen Tedavi Yöntemleri

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: Özel Sayı, 1 - 11, 31.12.2021

Feyza Tokat Ceyhun Vedat Uygur

https://doi.org/10.33206/mjss.816078

Öz

Hezârfen Hüseyin Efendi’nin XVII. yüzyılda yazdığı Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb, diğer hastalıklarla beraber salgın hastalıklardan korunma yollarını ele alan ve salgın hastalıkların tedavisi için önerilerde bulunan Türkçe tıp yazmalarından biridir. Hezârfen Hüseyin Efendi; eserinde tavsiye ettiği tedavi yöntemlerinde Arap, Acem, Rum ve Yunan tabiplerinden alıntılar yapmış, onlara atıflarda bulunmuştur. Bu çalışmada Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhân ve’t-Tabîb’in Bosna Hersek Gazi Hüsrev Kütüphanesi R.986’da kayıtlı olan nüshasındaki veba , taun, cüzzam, çiçek, frengi, kızamık, kolera ve sıtma salgın hastalıklarına önerilen tedavi yöntemleri örneklendirilmiş ve sınıflandırılmıştır. Böylelikle bilim tarihi, tıp tarihi ve özellikle de ilaç bilimi tarihi çalışmalarına katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb’de salgın hastalıkların tıbbî tedavi yöntemi olarak bitkisel ve hayvansal ürünler ile taş ve cevherlerin bazen tek başına kullanılmasının, bazen de belli oranlarda bir araya getirilerek mürekkep ilaç hâlinde kullanılmasının önerildiği tespit edilmiştir. Önerilen mürekkep ilaçların yapımında her bir maddenin miktarı, nasıl hazırlanacağı, nasıl kullanılacağı, varsa yan etkileri, biliniyorsa kim tarafından önerildiği belirtilmiştir. Bunun dışında kan alma yöntemi de bir salgın hastalık olan cüzzam hastalığının tedavisi için önerilen tıbbî tedavi yöntemlerinden biridir. Ayrıca Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb’de salgın hastalıklar için az da olsa halk hekimliği uygulamalarının önerildiği tespit edilmiştir. Ancak yine de Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb bir halk hekimliği ürünü değil, bilimsel bir tıp kitabıdır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Tıp Tarihi, Salgın Hastalıklar, Halk Hekimliği, Türkçe Tıp Yazmaları

Recommended Treatment Forms in Tuhfetü’l-Eribi’n-Nafia li’r-Ruhani ve’t-Tabib for Epidemic Diseases

Öz

The work named Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb written in the 17th century by Hezârfen Hüseyin Efendi is one of the Turkish medical manuscripts that deals with the prevention of epidemic diseases and makes recommendations for the treatment of epidemic diseases. Hezârfen Hüseyin Efendi referred to Arab, Persian, Rum and Greek physicians in the treatment methods he recommended in his work and made references to them. In this study, the recommended treatment methods for plague, taun, leprosy, smallpox, syphilis, measles, cholera and malaria epidemics in the copy of Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb registered in R.986 of Bosnia Gazi Husrev Library are exemplified and classified. In this way, it is aimed to contribute to the history of science, the history of medicine, and especially to the history of pharmaceutical science. In Tuhfetü’l- Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb, it has been determined that it is recommended to use herbal and animal products as well as stones and ores as a medical treatment method, sometimes alone, and sometimes as a composition medicine by mixing them in certain proportions. In the making of these suggested composition medicine preparations; the amount of each substance, how to prepare it, how to use it, if any, its side effects, if known, by whom it is recommended, are also denoted. In addition, venesection method is one of the medical treatment methods recommended for the treatment of leprosy, which is an epidemic disease. It has been also determined that folk medicine practices are recommended for epidemic diseases in Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb. However, Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb is not a product of folk medicine, but a scientific medical manuscript.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, History of Medicine, Epidemics, Folk Medicine, Turkish Medical Manuscripts

Kaynakça

• Aydın, M. B. Z. (2005). Osmanlı tıbbında “müfred deva” kullanımı ve “müfredât” eserlerinin genel özellikleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 6(2), 299-315.
• Baytop, T. (1989). Akrâbâzîn. TDV İslam Ansiklopedisi. 2. 287-288.
• Benli, K. (2017). Klasik dönem Osmanlı sağlık sistemi ve salgın hastalıklar (1300-1600) (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Bilgü, H., Karademir, P., Taşdemir, A., Osmanlıoğlu, S., Ünsal, C., Yapıcı, H. ve Çelmeli, F. (Yay. Haz.) (2020) Türkiye Salgın Hastalıklar Tarihi Bibliyografyası. İstanbul: Millî Savunma Üniversitesi Yayınları.
• Canpolat, M. ve Önler, Z. (Yay. Haz.) (2016). İshâk bin Murâd: Edviye-i Müfrede. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çiçekler, A. N. ve Gürlek, M. (2016). Osmanlı tıp metinlerinde geçen hastalık adları üzerine. Turkish Studies, 11(21), 95-112. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11284
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn - Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler) (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Demir, E. (2011). Hezârfen Hüseyin B. Ca‘fer İstânköyî’nin Lisânü’l-Etibbâ’ Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Sözlük) (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe sözlük. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn - Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler) (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Doğan, Ş. (2011). XIV-XV. yüzyıl Türkçe tıp metinlerinde halk hekimliği izleri. Millî Folklor, (23)89, 120-132.
• Doğan, Ş. (Yay. Haz.) (2012). Ebulfeyz Mustafa Efendi: Risâle-i Feyziyye fî Lügâti'l-Müfredâti't-Tıbbiyye (2. Baskı). İstanbul: Değişim Yayınları.
• Ertaş, M. Y. ve Eğnim, K. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde hastalıklar. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 83-108.
• Gültekin, E. (2016). 19. Yüzyılda Osmanlılarda Kolera Tedavileri (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• İlgürel, M. (1998). Hezarfen Hüseyin Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi.18. 544-546.
• İstek, E. (2018). Osmanlı Hekimlerinin Türkçe Tıp Eserlerinde Veba Hastalığı ve Tedavisi. Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS), 11(35), 128-152. doi:http://dx.doi.org/10.14225/Joh1319
• Kılıç, O. (2004). Eskiçağdan yakınçağa genel hatlarıyla dünyada ve Osmanlı Devleti’nde salgın hastalıklar. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Kılıç, O. (2020). Küresel salgının anatomisi: insan ve toplumun geleceği. İçinde M. Şeker, A.Özer ve C. Korkut (Edt.), Tarihte küresel salgın hastalıklar ve toplum hayatına etkileri (ss. 13-53). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Köktekin, K. (2007). Hazâinü’s-Saadât’ta geçen tıp terimleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 13-27.
• Küçüker, P. (2010). Mücerreb-nâme Şerefeddin Sabuncuoğlu. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• Küçüker, P. ve Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme. The Journal of Academic Social Sciense Studies, 44(2), 13-32. doi: 10.9761/JASSS3363
• Küçüker, P. ve Yıldız, Y. (2018). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) bitki adları üzerine bir inceleme (II). Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 2(1), 109-137.
• Murad, S. (2009). Lügât-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-Metinİnceleme-Dizin). (Yüksek Lisans Tezi) Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya
• Önler, Z. (1990). Müntehâb-ı Şifâ I (giriş-metin). Hacı Paşa. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Önler, Z. (2019). Tarihsel tıp metinleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şaş, A.K. (2014). Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb (sentaks incelemesi-metin-sözlük) (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Tokat, F. ve Uygur, C. V. (2012a). Hezârfen Hüseyin Efendi’nin “Tuhfetü’l- Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb”i. Turkish Studies, 7(3), 2445-2454. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3603
• Tokat, F. (2012b). Hezârfen Hüseyin Efendi’nin “Tuhfetü’l- Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb”i (Doktora Tezi). Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Uçar, İ. (2009). Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (giriş-inceleme-metin-dizinler) (Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Uçar, İ. (2010). Türkçede eş anlamlılık ve Eski Anadolu Türkçesi tıp yazmalarında eş anlamlı kelime kullanımı. Zeitschrift für die Welt der Türken, 2(1), 37-48.
• Varlık, N. (2011). Tâun. TDV İslam Ansiklopedisi. 40. 175-177.
• Yıldız, F. (2014). 19.yüzyıl’da Anadolu’da salgın hastalıklar (veba, kolera, çiçek,sıtma) ve salgın hastalıklarla mücadele yöntemleri. (Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.