Ardahan İli Çıldır İlçesinde Önemli Bir Urartu Kalesi: Sengertepe

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 323 - 340, 25.01.2023

Özlem Alkan

https://doi.org/10.33206/mjss.1148599

Cited By: 1

Öz

Ardahan ili, Anadolu ve Kafkaslar arasında geçiş güzergâhlarından biri olması sebebiyle oldukça önemli bir bölgede yer alır. Bu stratejik konumunun sağladığı avantaj, bölgenin eski çağlardan beri yerleşim görmesini sağlamıştır. Bölgede bulunan zengin akarsu ağı ve geniş ovalar, eski çağlardan itibaren Ardahan ve çevresinde yaşayan insanların tarım ve hayvancılıkla uğraşmasına zemin hazırlamıştır. Neolitik Çağ’dan itibaren yaşam izleri görülen bölgede, İlk Tunç Çağ’ından Karaz Kültürü insanlarının yoğun yerleşimi görülmüştür. Bölge, Demir Çağ’ının önemli siyasi güçlerinden olan Urartu Devleti ile Diauehi arasında mücadele sahası haline gelmiştir. Urartu Devleti’nin kuzeye yaptığı seferleri anlatan yazıtlar aracılığıyla Urartuların bölgedeki varlığı bilinmektedir. Ardahan ili, Çıldır ilçesinde bulunan Sengertepe Kalesi, güneyinden geçen Kars-Çıldır-Ardahan güzergâhındaki tarihi yolu kontrol altında tutmaktadır. Sengertepe, Çıldır Gölü, Akçakale Köyü ve Akçakale Adasına hâkim bir noktada konumlanmıştır. Konumunun sağladığı avantajla kalenin, Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren kullanıldığı, Ortaçağ ve Osmanlı dönemlerinde de sur duvarlarının onarılarak işlevini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Bölgenin tarihi seyri içerisinde varlığını koruyan kalenin, bu anlamda önemli bir merkez olduğu kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Ardahan, Çıldır, Kür Nehri, Karaz Kültürü, Urartu, Sengertepe.

An Important Urartian Fortress in the Çıldır District of Ardahan: Sengertepe

Öz

Ardahan province is located in a very important region as it is one of the transition routes between Anatolia and the Caucasus. The advantage of this strategic location has ensured that the region has been inhabited since ancient times. The region's rich river net and wide plains have prepared the ground for the people living in Ardahan and its surroundings to engage in agriculture and animal husbandry since ancient times. In the region, where traces of life have been seen since the Neolithic Age, intense settlement of Karaz Culture people from the Early Bronze Age has been observed. The region has become a field of struggle between the Urartian State, one of the important political forces of the Iron Age, and Diauehi. The presence of the Urartians in the region is known through the inscriptions describing the expeditions of the Urartian State to the north. Sengertepe Castle, located in the Çıldır district of Ardahan province, controls the historical road on the Kars-Çıldır-Ardahan route passing through its south territory. Sengertepe is located at a point overlooking Çıldır Lake, Akçakale Village, and Akçakale Island. With the advantage of its location, it is understood that the castle was used since the Late Chalcolithic Age, and the fortifications continued to function by repairing in the Medieval and Ottoman periods. We believe that the castle, which has preserved its existence in the historical course of the region, is an important center in this sense.

Anahtar Kelimeler

Kür River, Karaz Culture, Urartian, Sengertepe

Kaynakça

• Adontz, N. (1946). Histoire d’Arménie: Les origines, du Xe Siede au VIe av. J.C. Paris.
• Alkan, Ö. (2021). “Ardahan’ın Eskiçağ Tarihine Genel Bir Bakış; Tunç Çağı Merkezleri”, İstiklalinin 100. Yılında Ardahan.s.243-277.
• Alp, N. ve Ceylan, A. vd. (2007). Ardahan/Çıldır Akçakale Adası kazısı ön çalışma raporu. Kazı Sonuçları Toplantısı. 1/28. s. 375-390.
• Amiran, R. B. K. (1952). Connections between Anatolia and Palestine in the EBA, Israel Exploration Journal. 2. Israel. s. 89-103.
• Amiran, R. B. K. (1965). Yanıktepe, Shengavit and Khirbet-Kerak ware. AS. 15. Ankara. s. 166-167.
• Ardahan il çevre durum raporu. 2009.
• Ardahan il çevre durum raporu. 2013.
• Arsebük, G. (1974). Altınova’da koyu yüzlü açkılı ve Karaz türü çanak-çömlek arasındaki ilişkiler sorunu. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul.
• Arsebük, G. (1979). Altınova’da (Elazığ) koyu yüzlü, açkılı ve Karaz türü çanak çömlek arasındaki ilişkiler sorunu. Türk Tarih Kongresi. 8 (1). Ankara. s. 81-92.
• Atalay, İ. ve Mortan, K. (2011). Türkiye bölgesel coğrafyası. İstanbul.
• Ateşoğulları, M. ve Yıldırım, Y. (2003). Ardahan il çevre durum raporu. Ardahan.
• Belli, O. (1999). 1997 yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde urartu baraj ve sulama sisteminin araştırılması. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 2 (16). Ankara. s. 267-291.
• Belli, O. ve Ceylan, A. (2002). Kuzeydoğu Anadolu’da bir Tunç Çağı ve Urartu kalesi: Yoğunhasan. TÜBA-AR. 5. İstanbul. s. 120-142.
• Bingöl, A. (2003). En eski çağlardan Urartu’nun yıkılışına kadar Kars ve çevresi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Bingöl, A. (2011). Kars ve çevresinde Demir Çağı yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8, s. 20-40.
• Bittel, A. K. (1945). Önasya tarih öncesi çağlar: Mısır, Filistin, Suriye. İstanbul.
• Burney, C. A. (1958). Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age. AS. VIII. s. 157-209.
• Burney, C. A. (1961). Circular buildings found and Yanık Tepe in North-West Iran. Antiquity. 35. s. 237-240.
• Burney, C. A. (1977). From Village to Empire: An Introduction Near Eastern Archaeology. London.
• Burney, C. A. ve Lang, D. M. (1971). The peoples of the hills. London.
• Ceylan, A. (2002). Yazılıtaş-Horasan. Çağlayan Aras. 1 (1). s. 14-15.
• Ceylan, A. vd. (2008). 2006 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır illeri yüzey araştırmaları. 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Kocaeli. III. s. 129-149.
• Ceylan, A. (2015a). Çıldır Başköy kaya resimleri. BELGÜ. II. s. 7-28.
• Ceylan, A. (2015b). Doğu Anadolu araştırmaları II Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014). Atatürk Üniversitesi Yayınları. Erzurum.
• Ceylan, A. (2017). İlkçağda Türkiye-Gürcistan coğrafyasında görülen kültürler. Türk-Gürcü İlişkileri, Tarih ve Çağdaşlık. s. 235-280.
• Ceylan, A. ve Ceylan, N. (2018). Doğu’nun sönmeyen yıldızı Akçakale. Atatürk Üniversitesi Yayınları. Erzurum.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, Y. (2017). Erzurum ve çevresindeki Urartu Yazıtlarının tarihi açıdan değerlendirilmesi, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 4 (13). s. 313-350.
• Ceylan, A. ve Kalmış, G. (2019). Sürmeli Çukuru’nda önemli bir merkez; Suveren Kalesi ve Yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 24. Kars. s. 619-634.
• Ceylan, A., Morkoç, A. N. ve Kalmış, G., (2021). Erzurum Höyükleri ve Yerleşmeleri. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Özgül, O. ve Kalmış, G. (2019). Karaz Kültürü’nün Kahramanmaraş ve çevresindeki yansımaları. Uluslararası Antik Çağ Döneminde Maraş Sempozyumu. s. 26-52.
• Ceylan, N. (2015). Urartuların İran’daki krali kenti: Bastam. Belgü. 1/2. s. 137-159.
• Ceylan, N. (2016). Pasin Ovası’nın kuzeye açılan iki tarihi yolu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9 (43). s. 656-671.
• Ceylan, N. (2019). Çayırlı tarihine ışık tutan yerleşme: Saygılı Höyük. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 24. Kars. s. 635-648.
• Çiftçi, M. ve Günaşdı, Y. (2021). Savaş ve propaganda ifadeleri açısından Kars ve Ardahan bölgesi Urartu yazıtları ve değerlendirilmesi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, s. 603- 621.
• Çilingiroğlu, A. (1983). Urartu sur duvarları üzerine düşünceler. Arkeoloji ve Sanat Dergisi. II. s. 28-37.
• Diakonoff, I. M. ve Kashkai, S. M. (1981). Geographical names according to Urartian Texte. Wiesbaden.
• Dinçol, A. M. ve Dinçol, B. (1992). Die Urartäische Inschrift aus Hanak (Kars). (Ed. H. Otten, E. Akurgal, H. Ertem, A. Süel). Sedat Alp’e Armağan, Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies. Ankara. s. 109-117.
• Dyson, H. R. (1968). The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateu. CAH. 2. s. 14-16.
• Dzhaparidze, O. M. (1964). The Culture of Early Agricultural Tribes in the Territory of Georgia. VII. International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences. Moskova. s. 2-9.
• Erzen, A. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
• Friedrich, J. (1933). Einführung ins Urartäische, Mitteilungen der Vorderasiatisch-Ägyptischen Gesellschaft. 3 (37). Leipzig.
• Grousset, R. (1947). Histoire de L’Armenie. Paris.
• Günaşdı, Y. (2016). Geçitler ülkesinde önemli bir Urartu kalesi: Avnik. TÜBA-AR. 19. s. 113-135.
• Kalmış, G. (2017). Tarihi ve arkeolojik veriler ışığında Ardahan. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Kalmış, G. (2017). Erzurum ve çevresinde tespit edilen Urartu sulama sistemleri. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. XIII. s. 567-588.
• Kalmış, G. (2019). Erzurum’da önemli bir Tunç Çağı merkezi: Aşkale Höyük. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 6 (4). s. 2028-2053.
• Kalmış, G. (2020). Yeni veriler ışığında Ardahan İlinin Eskiçağ tarihi. Türk Kültürüne Hizmet: Öğr. Gör. Sadiddin Öztürk’e Armağan. Ankara. s. 81-111.
• Karageçi, M. (2014). Arpaçay Havzası’nda Tunç Çağı yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 14. Kars. s. 77-95.
• Kınal, F. (1991). Eski Anadolu tarihi. Ankara.
• Kırzıoğlu, M. F. (1953). Kars tarihi. İstanbul.
• Kleiss, W. ve Hauptmann, H. (1976). Topographische Karte von Urartu. Berlin.
• Koçman, A. (1979). Yukarı Kura Nehri Havzası’nın fiziksel coğrafyası. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Koşay, H. Z. (1984). Erzurum ve çevresinin dip tarihi. Ankara.
• Koşay, H. Z. ve Turfan, K. (1959). Erzurum-Karaz Kazısı raporu. Belleten. 23 (91). s. 349-413.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1964). Pulur kazısı. Ankara.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum kazısı 1961. Ankara.
• Kozbe, Gülriz ve Ceylan, A. vd. (2008). Türkiye arkeolojik yerleşmeleri- 6a-b Demir Çağları. İstanbul.
• Kökten, İ. K. (1943). Kars’ın tarih öncesi hakkında ilk kısa rapor. Belleten. 7 (27). Ankara. s. 601-613.
• Kökten, İ. K. (1944). Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da yapılan tarih öncesi araştırmaları. Belleten. 8 (32). Ankara. s. 659-680.
• Kökten, İ. K. (1953). 1952 yılında yaptığım tarih öncesi araştırmaları hakkında. DTCFD. 11 (2-4). Ankara. s. 177-209.
• Kökten, İ. K. (1970). Yazılıkaya’da ve Kurbanağa Mağarasında (Kars-Çamuşlu) yeni bulunan dip tarih resimleri. Karseli. 6 (69). Kars. 2-16.
• Kökten, İ. K. (1975). Kars ve çevresinde dip tarih araştırmaları Yazılıkaya resimleri. Atatürk Konferansları 5. Ankara. s. 95-104.
• König, F. W. (1955-1957). Handbuch Der Chaldäischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner. Beiheft 8. Graz.
• Köroğlu, K. (1997). 1995 yılı Artvin-Ardahan illeri yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 1 (14). Ankara. s. 369-396.
• Köroğlu, K. (1998). 1996 yılı Artvin-Ardahan illeri yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 1 (15). Ankara. s. 127-156.
• Köroğlu, K. (1999). 1997 yılı Artvin-Ardahan illeri yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 1 (16). Ankara. s. 143-151.
• Krupnov, F. I. (1964). The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community. Soviet Anthropology and Archaeology. III. s. 31-42.
• Lang, D. M. (1970). Armenia. London.
• Lehmann-Haupt, C. F. (1928-35). Corpus ınscriptionum Chaldicarum I-II. Leipzig.
• Lloyd, S. (1956). Early Anatolia. London.
• Lloyd, S. (1967). Early Highlands peoples of Anatolia. London.
• Maisler, B. ve Stekelis, M. ve Avi-Yonah, M. (1952). The excavations at Beth Yerah (Khirbet el-Kerak) 1944-1946. Israel Exploration Journal. 2. Jerusalem. s. 165-173.
• Marr, N. A. (1919). Nadpis Sarduri II, sina Argiştiya v Das-Kerpi na Haldirskom Ozere. Zapiski kavkasskago muzeya B (I).
• Melikişvili, A. G. (1960). Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova.
• Mellaart, J. (1958). The end of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean. AJA. 62. New Jersey. s. 9-33.
• Meşçaninov, I. (1931-32). Neue Chaldische ınschriften 2, Die Inschrift Sardurs 3. İn Daş-kerpi. Afo VII. s. 160-164.
• Morkoç, A. N. (2020a). Erzurum’da önemli höyükler: Gökçeşeyh Höyük I-II. 2. Uluslararası Multidisipliner Sosyal Bilimler Kongresi Tam Metinler Kitabı. Ankara. s. 240-270.
• Morkoç, A. N. (2020b). Erzurum ili Palandöken ilçesi höyük ve yerleşmeleri. Kafdağı. 5 (1). Erzurum. s. 98-120.
• Morkoç, A. N. (2020c). Urartu Devleti’nde kralların propaganda araçlarından biri: yazıtlar. Türk Kültürüne Hizmet: Öğr. Gör. Sadiddin Öztürk’e Armağan. Ankara. s. 111-139.
• Morkoç, A. N. ve Alkan, Ö. (2021). Yeni Bulgular Işığında Ardahan Ovası’nda Önemli Merkezler: Tepeler (Konk) Köyü Kaleleri. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (28). s. 71-96.
• Özbek, O. ve Yükmen, B. (2001). 1997 Yılı Kars, Ardahan, Iğdır illeri yüzey araştırması. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi. 2. Ankara. s. 145-153.
• Özgül, O. (2015). Çoruh ve Kür vadisinde Kimmer-İskit yer adları. BELGÜ. 2. s. 159-179.
• Özgül, O. (2016). Erzurum’da stratejik bir Urartu Kalesi: Tepeköy (Pir Ali Baba). TÜBA-AR. 19, s. 137-157.
• Özgül, O. ve Ceylan, N. (2017). Eskiçağda Kafkasya geçitleri (Daryal ve Derbent). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 4 (13). s. 24-62.
• Özgül, O. ve Üngör, İ. (2016). Erikua’da stratejik bir Urartu merkezi: Kasımıntığı Kalesi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 17. Kars. s. 225-240.
• Pehlivan, M. (1984). En eski çağlardan Urartu’nun yıkılışına kadar Erzurum ve çevresi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Piotrovskii, B. B. (1962). The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C. VI. International Concress of Prehistori cand Proto Historic Sciences. Moscow.
• Sagona, A. (1993). Settlement and Society in late Prehistoric Trans-Caucasus, (Ed. M. Frangipane, H. Hauptmann, M. Liverani, P. Matthiae, M. Mellink). Between the Rivers and Over the Mountains: Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata. Roma. s. 453-474.
• Sagona, A. ve Zimansky, P. (2015). Arkeolojik veriler ışığında Türkiye’nin en eski kültürleri (MÖ 1.000.000-550). Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
• Saraçoğlu, H. (1990). Bitki örtüsü akarsular ve göller. İstanbul.
• Sayce, A. H. (1929). Some New Vannic Inscriptions. JRAS. 297-336, (no. 93-100).
• Sertkaya, O. F. (2014). Kür Şad Adının etimolojisi veya Türk Tarihinde Kür Şad adlı bir kişi var mıdır?. Gazi Üniversitesi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 14. Ankara. s. 1-10.
• Sukenik, Y. (1947). On the Technique of Khirbet Kerak Ware. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. S. 106. s. 9-17.
• Tozlu, S. (1997). Trabzon-Erzurum-Bayezid yolu (1850-1900). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Tseretheli, G. B. (1939). The Urartean Monuments in the Georgian Museum. Tbilissi.
• Tuncel, M. (1991). Aras. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3. s. 332-335.
• Üngör, İ. (2019). Kuzeydoğu Anadolu’da önemli bir Demir Çağı merkezi: Polat Kalesi (Kars/Arpaçay). Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 24. s. 755-770.
• Wright, G. E. (1937). The Pottery of Balestin from the Earliest Timer to the End of the Early Bronze Age. New Haven.
• Zengin, M. (2007). Ardahan Kura Nehri ve yakın çevresi alan kullanımlarının belirlenmesi ve optimal alan kullanım önerileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. Erzurum.