Evaluatıon of The Performance of Free Zones ın Turkey with CRITICAL Based WASPAS and GIA Applıcatıons

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 4, 1425 - 1442, 11.10.2023

Gülhan Duran

https://doi.org/10.33206/mjss.1286634

Öz

Free zone practices are areas of activity applied to increase the trade volume of countries and to improve foreign economic policies. It is expected that the regions established by the countries to gain advantage in foreign trade will have positive effects. In recent years, free zone applications have been increasing their importance day by day by showing developments in terms of the Turkish economy as well as all over the world. The main objective of the research is to evaluate the performance of free zones in Turkey. In the research Free Zones data specified by the Ministry of Economy are used. With the help of Microsoft Excel program, sorting analysis is done with WASPAS and GIA methods by calculating weights with the CRITICAL method. The sample is covered in 2022 data and the working universe consists of eighteen free zones. In the findings obtained, it was determined that the factor affecting mainly free zones is the import variable. While the Aegean Free Zone ranks first in terms of export performances, it is seen that the Rize Free Zone ranks last. As a result of the evaluation, it is stated that free zones have made important contributions to Turkey’s foreign trade.

Anahtar Kelimeler

Multi-Criteria Decision Making, Free Zone Performance, CRITIC, WASPAS, GİA

Türkiye’de Serbest Bölgelerin Performanslarının CRİTİC Tabanlı WASPAS ve GİA Uygulamaları ile Değerlendirilmesi

Öz

Serbest bölge uygulamaları, ülkelerin ticaret hacmini arttırmak ve dış ekonomi politikalarını geliştirmek adına uygulanan faaliyet alanlarıdır. Ülkelerin dış ticarette avantaj sağlamak için kurduğu bölgelerin pozitif etkilerinin olması beklenmektedir. Son yıllarda serbest bölge uygulamaları tüm dünyada olduğu gibi Türkiye ekonomisi açısından da gelişmeler göstererek önemini gün geçtikçe arttırmaktadır. Araştırmanın temel amacı; Türkiye’de yer alan serbest bölgelerin performanslarını değerlendirmektir. Araştırmada; Ekonomi Bakanlığı’nın belirttiği Serbest Bölgeler verileri kullanılmaktadır. Microsoft Excel programı yardımı ile CRITIC yöntemi ile ağırlıkları hesaplanarak WASPAS ve GIA yöntemleri ile sıralama analizi yapılmaktadır. Örneklem 2022 yılı verileri kapsamında ele alınmakta ve çalışma evreni on sekiz serbest bölgeden oluşmaktadır. Elde edilen bulgularda; ağırlıklı olarak serbest bölgeleri etkileyen faktörün ithalat değişkeni olduğu tespit edilmiştir. İhracat performansları açısından ilk sırada Ege Serbest Bölgesi yer alırken, Rize Serbest Bölgesi son sırada yer aldığı görülmektedir. Değerlendirme sonucu olarak, Türkiye’nin dış ticaretine serbest bölgelerin önemli katkılar sağladığı yönündedir.

Anahtar Kelimeler

Çok Kriterli Karar Verme, Serbest Bölge Performansı, CRITIC, WASPAS, GİA

Kaynakça

• Alpar, C. (1985). Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Akça, Y. (1998). Serbest Bölgeler ve Serbest Bölge Faaliyetlerinin Esasları. DTM Dergisi, 3(1), 54-67. http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan98/serbestb.htm.(12.12.2022)
• Azadegan, E. ve Dahmardeh, N. (2017). Comparison of the Efficiency of Free Zones of Iran with Window Data Envelopment Analysis. Specialty Journal of Accounting and Economics, 3(3), 38- 46.
• Bakan, S. ve Gökmen S. (2014). Serbest Bölgeler ve Dış Ticaret İlişkisi: Gaziantep Serbest Bölgesi Örneği. Electronic Journal Of Social Sciences, 13(51), 34-51.
• Basmacı, A. (1987). Serbest Bölgeler ve Türkiye Uygulaması (Yüksek lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Başdeğirmen, A. ve Tunca, M.Z. (2017). Lojistik Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Finansal Performanslarının Gri İlişkisel Analiz ile Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22(2), 327-340.
• Brauers, W. K. ve Zavadskas, E. K. (2012). Robustness of MULTIMOORA: a method for multi-objective optimization. INFORMATICA, 23(1), 1-25.
• Çoban, O. ve Bayram, Ö. (2012). Serbest Bölgeler ve Türkiye Ekonomisine Etkileri. 1st International Conference on Sustinable Business and Transitions for Sustainable Development, 387-402.
• Dai, J., Liu, X., ve Hu, F. (2014). Research And Application For Grey Relational Analysis İn Multigranularity Based On Normality Grey Number. The Scientific World Journal, 2(1), 1-10.
• Demirci, A. ve Tarhan, D. B. (2016). Serbest Bölgelerin Dış Ticaretteki Önemi ve Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Etkinliklerinin Veri Zarflama Analizi ile İncelenmesi. Toros Üniversitesi İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6), 31-53.
• Demirtaş, E. (2006). Türkiye’de Vergisel Açıdan Serbest Bölgeler (Yüksek lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dıakoulakı, D., Mavrotas, G. ve Papayannakıs, L. (1995). Determining objective weights in multiple criteria problems: The CRITIC method. Computers & Operations Research, 22(7), 763-770.
• Dirimtekin, H. (1976). Uluslararası İlişkiler Dış Ticaret (Ders Notları). İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi,12(1), 17–18.
• Erdoğan, E. (1985). Serbest Bölgeler ve Türkiye’de bir Model Denemesi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Erdoğan, S. (1988). Serbest Bölgeler: Dünyada ve Türkiye’de. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4(4), 337-359.
• Erkan, H. ve Tatlıdil, R. (1990). Serbest Bölgelerde Uygulanacak Teşvik Tedbirlerinin Sektörlere Katkıları Yönünden Değerlendirilmesi, Ankara: TOBB Yayınları.
• Erdoğan, E. ve Ener, M. (2005). Küresel Pazarların Ekonomik Üsleri, Serbest Bölgeler, Teori Uygulama ve Avrupa Birliğine Uyum Sürecinde Türkiye’deki Gelişimi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Ekonomi Bakanlığı. (2018). ABD Doğrudan Yabancı Yatırımlar. https://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulkedetay/ABD/html-viewer-ulkeler? contentId=UCM%23dDocName%3AEK (12.12.2022).
• Feng, C.M. ve Wang, R.T. (2000). Performance Evaluation for Airlines Including the Consideration of Financial Rations. Journal of Air Transport Management, 1(2), 133-142.
• Frobel, F., Heinrichs, J.ve Kreye, O. (1982). Uluslararası Yeni İş Bölümü ve Serbest Bölgeler, İstanbul: Belge Yayınları.
• Hamada, K. (1974). An Economic Analysis of the Duty Free Zone. Journal of International Economics, 4(1), 1116- 1197.
• Hamilton, C. ve Svensson Lars, E.O. (1982). On The Welfare Effects Of A Duty- Free Zone. Journal Of International Economics, 13(1), 45-64.
• Hao, S. (2010). Study on Relationship Between Trade Development of Waigaoqiao Free Trade Zone and Economic Growth in Shanghai. Orıent Academıc Forum, 2(1), 61-64.
• İnan, D. (2007). Türkiye’deki Serbest Bölgelerde İhracata Yönelik Üretimin Rekabet Avantajı (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• İncekara, A. (1986). Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölge Uygulaması ve Mevzuatı, İstanbul: Temel Yayınları.
• Jayanthakumaran, K. (2003). Benefit-Cost Appraisals of Export Processing Zones: A Survey of the Literature. Development Policy Review, 21 (1), 51-65.
• Jenkins, M. (2005). Economic and Social Effects of Export Processing Zones in Costa Rica, International Labour Office, Geneva. http://ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/--- emp_ent/multi/documents/publication/wcms_101038.pdf, (12.12.2022).
• Karabasevic, D., Stanujkic, D., Urosevic, S. ve Maksimovic, M. (2016). An Approach To Personnel Selection Based on SWARA and WASPAS Methods. Journal of Economics, Management and Informatics, 7(1), 1-11.
• Karaduman, N. ve Yıldız Z. (2002). Serbest Bölge Uygulamalarının Dış Ticarete ve Yabancı Sermayeye Katkıları. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(1), 133-152.
• Karluk, R. (1997). Türkiye Ekonomisi: Tarihsel Gelişim Yapısal ve Sosyal Değişim, İstanbul: Beta Yayıncılık.
• Kazgan, G. (1980). İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kavlak, M. E. (2012). Economıc Impacts of Free Zones In Turkey: A Questıonnaıre Study Conducted wıth Fırms Ope-ratıng in Turkısh Free Zones Regardıng The Perceptıon Of The Fırms On The Success Of Free Zones. (Doktora Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Khalifa, M. M. (2003). Evaluation of the Role of the Free Zones in Egypt in Developing Exports and Attracting Foreign Investments. Partnership in Development Research Briefs, 21. http://www1.aucegypt.edu/src/pdr/Research_Briefs/021_Magdi_Khalifa.pdf. (11.12.2022).
• Kibritçioğlu, A. (1998). Porter’ın Rekabetçi Avantajlar Yaklaşımı ve İktisat Kuramı. Future’s Technologies, 48(12), 75-88.
• Kokoç, F. ve Temel Gencer, C. (2019). Türk Serbest Bölgeleri Etkinliğinin Veri Zarflama Analizi ile Belirlenmesi. Ömer Halisdemir Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 8(2), 810-827.
• Kuo, J.Y., Chıang, T.C., Hsu, R.Y., Lıu, A.H., Huang, Y.C., Lee, C.C. ve Laı, Y.T. (2008). Utilizing Grey Rational Analysis Method to Investigate the Evaluation of the Equipment Suppliers. International Conference on Advanced Information Technologies, 12(3), 122-156.
• Li, Y. (2007). Design for Product Adaptability (Yüksek Lisans Tezi), Alberta University of Calgary.
• Madic, M., Gecevska, V., Radovanovic, M. ve Petkovic, D. (2014). Multi-Criteria Economic Analysis of Machining Processes Using the WASPAS Method. Journal of Production Engineering, 17(2), 79-82.
• Miyagiwa, K. F. (1986). A Reconsideration of the Welfare Economics of a Free Trade Zone. Journal of International Economics, 21(1), 123-136.
• Orakçı, E. ve Özdemir, A. (2017). Telafi Edici Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri ile Türkiye ve AB Ülkelerinin İnsani Gelişmişlik Düzeylerinin Belirlenmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(1), 61-74.
• Orhan, A. (2003). Serbest Bölgelerin Sağladığı Avantajlar: KOSBAS Örneği. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1), 117-131.
• Ömürbek, N. ve Şimşek, A. (2019). Serbest Bölgelerin Etkinlik Durumlarının Belirlenmesine Yönelik Bir Model Önerisi. 3. Uluslararası Bölgesel Kalkınma ve Üniversitelerin Rolü Sempozyumu (3rd International Regional Development and The Role of Universities Symposium - IRDARUS’19), Bandırma – Balıkesir.
• Öncel, A. ve Demircan, Ş.C. (2017). Serbest Bölgelerin Dış Ticarete Etkileri: Türkiye Üzerine ARDL Modeli İle Ampirik Bir Uygulama. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 12(1), 65- 82.
• Özçelik, M. ve Yadikar, B. (2003). Serbest Bölgeler. DTM Dergisi, Özel Sayı – Ekim, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ozelsayiekim/meltem.htm. (10.11.2022).
• Öztürk, L. (2003). Avrupa Birliği Sürecinde Serbest Bölgeler. Dış Ticaret Dergisi, 8(1), 61-76.
• Pakdemirli, E. (1983). Türkiye’de Serbest Bölgeler. İzmir Ticaret Odası Dergisi, 3(7), 111-121.
• Petekkaya, Ş. (2018). Türkiye'deki Serbest Bölgelerin Veri Zarflama Analizi ile Performanslarının Değerlendirilmesi. Bulletin of Economic Theory and Analysis, III (2), 109-134. http://www.betajournals.org. (09.10.2022).
• Pirene, H. (1982). Orta Çağ Kentleri Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, İstanbul: Dost Kitabevi Yayınları.
• Rodriguez, C. A. (1976). A Note on the Economics of the Duty Free Zone. Journal of International Economics, 6(1).
• Sallehuddin, R., Shamsuddin, S. M. ve Hashim, S. Z. (2008). Application of Grey Relational Analysis for Multivariate Time Series. Eight International Conference on Intelligent Systems Design and Applications, 432- 437.
• Savaş, V. F. (2007). İktisatın Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Siroen, J. M. ve Yücer A. (2014). “Trade Performance of Free Trade Zones”, Document De Travail, No.DT/2014/09, 1-28.
• Takeo, T. (1977). Free Trade Zones In Southeast Asia. Monthly Rewiev, 29(9), 30–35.
• Taylar, Y. (2008). Türk Vergi Hukuku Açısından Serbest Bölgeler, Ankara: Maliye ve Hukuk Yayınları.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1987). Dünyada ve Türkiye'de Serbest Üretim Bölgelerinin Doğuş ve Dönüşümü, Ankara: Yurt Yayınları.
• Tetsu, K. (2006). Regional Development and Rural-based Export Processing Zones in Developing Countries. Interna-tional Economic Journal, 20(3), 369-383.
• Teyler, W.G. ve Negrete, A.C.A. (2009). Economic Growth and Export Processing Zones: An Empirical Analysis of Policies to Cope with Dutch Disease. LASA Congress, Rio de Janeiro, June 11-14.
• Thoman, R. S. (1956). Free Ports And Foreign Trade, Cambridge: Cornell Maritime Pres.
• Tiefenbrun, S. (2013). U.S. Foreign Trade Zones of the United States, Free-Trade Zones of the World, and their Impact on the Economy. Journal of International Business and Law, 12(2), 148-222.
• Toroslu, M.V. (2000). Serbest Bölgeler, İstanbul: Beta Yayınları.
• Uzandaç, H. G. (2008). Serbest Bölgelerin Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri: Türkiye Uygulaması (Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Vicens Feliberty, M.A. (2013). The Performance of the United States Foreign Trade Zones and Their Impact on Export Intensit (A Panel Data Approach). New Mexico State University. http://search.proquest.com/docview/1449802170. (11,02.2022).
• Yerenkhan, M. (2015). Türkiye’de Serbest Bölge Uygulamaları ve Serbest Bölgelerin Performanslarının Veri Zarflama Analizi ile Karşılaştırması (Yüksek Lisans Tezi) Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Yıldız, Z. (2000). Türkiye’de Serbest Bölgeler ve Mersin Serbest Bölgesi: Bir Durum Değerlendirmesi. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yayınları.
• Zardari, N. H., Ahmed, K., Shirazi, S. M. ve Yusop, Z. B. (2015). Weighting Methods and Their Effects on Multi- Criteria Decision Making Model Outcomes in Water Resources Management. Springer International Publishing, 2(3), 109-145.