Tarih Yazımında Meşruiyetçilik Anlayışının Osmanlı Kroniklerine Yansıması

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 4, 1485 - 1494, 11.10.2023

Huriye Bostanoğlu

https://doi.org/10.33206/mjss.1297586

Öz

Osmanlı Devleti’nde tarih yazım geleneği devletin kuruluşuyla paralellik göstermemiş olup ilk önemli örneklerin ortaya çıkması II. Murad devrini bulmuştur. Osmanlı tarihi hakkında daha detaylı bilgiler içeren müstakil kaynakların telifi ise tarih yazıcılığının devlet tarafından da teşvik edilip çalışmaların hız kazandığı II. Bâyezid devrinde gerçekleşebilmiştir. Literatürde kronik olarak zikredilen kaynakların özellikle arşiv kaynaklarının bulunmadığı ilk devirlere ait bilgileri efsaneler, menakıbnameler ekseninde mitolojik unsurlarla açıklıyor olması söz konusu kaynakların güvenilirliği problemini ortaya çıkarmıştır. Kaynaklarda mitolojik motiflerin ön planda olması, esasında tarihi verileri bunların üzerinden kurgulamak üzere tercih edilen bir yöntem değildir. Bilakis eski devirlerden beri Türk İslam kaynaklarında ve farklı inançlara ait tarih yazımında da başvurulan bir izah yöntemidir. Osmanlı kroniklerinin söz konusu izah yönteminde tercih ettiği vasıtalardan birisi meşruiyetçilik olup, herhangi bir gücün, iktidarın ya da zaferin kabul edilebilir hale getirilmesi ve bunu gerçekleştirebilmek amacıyla toplumun değer yargılarına uygun argümanların kullanılması biçimidir. Osmanlı kroniklerinde meşruiyetçilik vurgusunun kullanımı, etnik aidiyet olarak Oğuz Han’a dayanmanın haricinde, yönetme hakkının ilâhî kaynağı olarak İslâm ve buna bağlı manevî anlam taşıyan rüyalarla ifade edilmektedir. Ayrıca sûfî tarikatlarla olan münasebetler ile ebediyeti, gücü temsil eden ağaç metaforu aynı amaca yönelik kaynaklarda işlenmiştir. Bahsi geçen kavramlar, Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna dair tartışmaların da ana başlıkları olmakla beraber bu çalışmada herhangi bir kuruluş problemine çözüm aranmayacaktır. Çalışmada Osmanlı kroniklerine yansımış meşruiyetçilik hususunun İslâm, mutasavvıf çevre ve ağaç sembolü bağlamında işlenme biçimleri, gerekçe ve örnekleriyle birlikte açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Meşruiyetçilik, Kronik, Rüya, Kutsal ağaç, Metafor

Reflection of Legitalism Approach in History Writing to Ottoman Annals

Öz

The tradition of historiography in the Ottoman Empire did not show parallelism with the establishment of the state, and the first important examples emerged during the reign of II. Murad. The copyright of independent sources containing more detailed information about Ottoman history was realized during the reign of Bayezid II when historiography was also encouraged by the state and the studies gained momentum. The sources mentioned annals in the literature, explaining the information belonging to the first periods, especially in the absence of archival sources, with mythological elements on the axis of legends and menakibnames, revealed the reliability problem of these sources. Mythological motifs, which are especially emphasized in the sources, are not an explanation method that has been preferred in historiography since ancient times, and also preferred by other states in historiography, except for Turkish-Islamic sources. One of the means preferred by the annals in the explanation method in question is legitimacy, making any power, power or victory acceptable and using arguments by the value judgments of the society to achieve this. In the Ottoman annals, apart from relying on legitimacy, ethnic belonging to Oguz Khan, Islam as the divine source of the right to rule and dreams with spiritual meaning, relations with Sufi sects and the tree metaphor representing eternity and power are processed. Although the aforementioned concepts are also the main topics of the discussions on the establishment of the Ottoman Empire, in this study, a solution to any founding problem will not be sought in the axis of these discussions. In this study, how the issue of legitimacy, which is reflected in the Ottoman annals, is handled within the framework of Islam, the mystic environment and the tree symbol, will be tried to be explained together with its justifications and examples.

Anahtar Kelimeler

Legitimism, Annals, Dream, Sacred Tree, Metaphor

Kaynakça

• Mühimme Defteri (MD), 31/481, s. 217.
• Akbıyık, Y. (1997). Türk devlet geleneğinde rüya motifi. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi: Genel konular Seksiyon bildirileri içinde (ss. 1-9). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akıncı, A. (2008). Ezoterik öğretiler. İstanbul: Dharma.
• Anonim Tevarih-i Ali Osman (1992). (Neşr. F. Giese, Haz. N. Azamat). Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Aşık Paşazade (1992). Aşık Paşaoğlu tarihi (Haz. H. N. Atsız). Milli Eğitim Basımevi.
• Aşık Paşazade Osmanoğullarının tarihi (2003). (Haz. K. Yavuz, M.A.Y. Saraç). Koç Kültür Sanat.
• Atik, K. (2001). Lütfi Paşa ve Tevarih-i Ali Osman. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Baldırzade Muhammed b. Mustafa b. Ali Dede el-Bursevi (H.1215). Vefayetname. Süleymaniye Kütüphanesi Es’ad Efendi, Nr. 1308.
• Barkan, Ö. L. (2015). İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyeler. İnsan & İnsan, 5, 5-37.
• Edirneli Oruç Bey (1972). Oruç Beğ tarihi (Haz. H. N. Atsız). Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık.
• Ergin, M. (2009). Orhun Abideleri, 42. Basım, Boğaziçi YayınlarI.
• Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi (1997). Kîtâbü’t-Târîh-i Künhü'l-Ahbâr (Kayseri Raşid Efendi Kütiiphanesi'ndeki 901 ve 920 no.'lu nüshalara göre) (Haz. A. Uğur vd.). Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Giese, F. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu meselesi. M. Öz ve O. Özel (Der.). Söğütten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin kuruluşu üzerine tartışmalar, (ss. 119-145). İmge Kitabevi
• Hadîdî (1991). Tevarih-i Ali Osman (1299-1523) (Haz. N. Öztürk). Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Hayrullah Efendi (1999). Osmanlı Devleti tarihi, C. I (Haz. Z. Danışman). Son Havadis Yayınları.
• Hoca Saadettin Efendi (1999). Tacü’t-Tevarih, C. I, II, IV (Haz. İ. Parmaksızoğlu). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hüseyin Vassaf (2010). Bursa hatırası (Haz. M. Kara ve B. Kemikli). Bursa Büyükşehir Belediyesi Bursa Kültür A.Ş. Yayınları.
• İdris-i Bitlisi (2013). Heşt Behişt (VII. Ketibe), Fatih Sultan Mehmed devri (1451-1481) (Çev. M. İ. Yıldırım). TTK Yayınları.
• İnalcık, H. (2005). Âşıkpaşazâde tarihi nasıl okunmalı? M. Öz ve O. Özel (Der.). Söğütten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin kuruluşu üzerine tartışmalar, (ss. 119-145). İmge Kitabevi.
• Kafesoğlu, İ. (1995). Türk milli kültürü (Düzeltilmiş ve genişletilmiş 13. baskı). Boğaziçi Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2003). Osmanlı imparatorluğunun kuruluşu (Genişletilmiş 3. baskı). (Yay. Haz. O. F. Köprülü). Akçağ Yayınları.
• Mehmed Hâkim Efendi (2019). Hâkim Efendi tarihi, C. I. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mehmed Neşrî (1949). Kitab-ı Cihan-Nüma, Neşrî tarihi, C. I. (Haz. F. R. Unat ve M. A. Köymen). TTK Basımevi.
• Müneccimbaşı Ahmed Dede (1974). Müneccimbaşı tarihi, C. I, II (Sad. İ. Erünsal). Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık.
• Naima Mustafa Efendi (1968). Naima tarihi, C. IV (Çev. Z. Danışman). Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Ocak, A. Y. (1995a). Emirci Sultan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde C. 11 (ss. 153-155). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1995b). Elvan Çelebi. DİA içinde C. 11(ss. 63-64). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Olgunlu, A. C. (2010). Ana tanrıçadan Mevlanaya. İstanbul: Karakutu.
• Ögel, B. (2002). Türk mitolojisi, C. 2. TTK Basımevi.
• Peçevi İbrahim Efendi (1981). Peçevi tarihi, C. I, (Haz. B. S. Baykal). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sayılır, Ş. B. (2021). Türklerin ağaç ile mitolojik ve tarihi bağları üzerine bir değerlendirme. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(6), 187-198.
• Şahin, H. (2007). Osmanlı devletinin kuruluş döneminde dini zümreler (1299-1402) (Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi.
• Taneri, A. (1997). Türk devlet geleneği: dün-bugün. Bilge Kültür Sanat.
• Taşköprüzade Ahmed Efendi (2019). Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘Mâniyye Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Osmanlı alimleri. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Temizkan, A.-Aktaş, E. (2012). Türk devlet geleneğinde iktidarın meşrulaştırılmasında iktidarın rolü. Karadeniz Araştırmaları, 33(33), 13-22.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. Enderun Yayınları.
• Turan, O. (1997). Türk cihân hâkimiyeti mefkûresi tarihi. Boğaziçi Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1941). Gazi Orhan Bey vakfiyesi. Belleten, 5(19), 277-288.
• Yazıcı, M. (2016). Osmanlı dünyasında rüya görmek üzerine. Asia Minor Studies, 4(7), 120-148.