Tunyukuk Yazıtı’ndaki 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢 (=O/UGRKltdm, TI K1) İfadesi Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: Özel Sayı - Türkiye Cumhuriyeti'nin 100. Yılı Özel Sayısı, 46 - 59, 25.10.2023

Emine Gürbüz

https://doi.org/10.33206/mjss.1310597

Öz

Çalışmada, Tunyukuk Yazıtı kuzey yüzü 1. satırda yer alan ve 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢 şeklinde harf dizimine sahip olan yapı ele alınmıştır. Bu ifadenin, araştırmacılar tarafından okunuşu, anlamlandırılışı ve yorumlanışı ile ilgili görüş birliği sağlanamamıştır. Söz konusu yapı, oguz aklattım, ogur qalitdim, oguz qalatdïm ve ug(u)r k(a)l(ı)td(ı)m olmak üzere farklı şekillerde değerlendirilmiştir. Bununla birlikte ograqlatdym, ogurqalatdïm, ogruklatdım şeklinde bir kelimeden oluşan bir ifade olarak da ele alınmıştır. Türk runik alfabesinde işaretlerin ses değerleri ile ilgili belirleyici bir durum olmadığı için söz konusu yapı ile ilgili araştırmacılar tarafından ileri sürülen bu okuma önerilerine imkân tanımaktadır. Bu noktada, metnin bağlamı, kullanılan eklerin işlevleri, kelimelerin Türk dilinin diğer tarihî dönemlerinde nasıl kullanılmaya devam ettiği ve nasıl anlamlandırıldığı önem arz etmektedir. Çalışmada okunamayan ve kayıp olan kısım bağlam içerisinde değerlendirilmiş ve yapıda kullanıldığı düşünülen /-(I)t-/ ettirgenlik ekinin işlevinden hareketle anlamlandırma önerisinde bulunulmuştur. Bu doğrultuda çalışmaya konu olan yapıdan bir önceki kısımda yer alan Ak Termel Irmağı’nın nasıl bir yerde olduğundan ve metnin okunuşu ile ilgili nasıl bir etkisi olabileceğinden bahsedilmiştir. 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢 yapısının okunuşu ile ilgili ileri sürülen görüşten hareketle ugur ve kalıt- fiillerinin Türk dilinin tarihî dönemlerinde nasıl devam ettirildiği ve etimolojik izahının nasıl yapılabileceği ile ilgili görüş ileri sürülmüştür. Bununla birlikte ugur ve kalıt- kelimeleri; etimolojik, semantik ve morfolojik olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Türk Yazıtları, Tunyukuk Yazıtı, O/UGRKltdm

On the Expression 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢 (=O/UGRKltdm, K1) in the Tunyukuk Inscription

Öz

In this research, the structure in line 1 on the north side of the Tunyukuk Inscription, which has a letter formation in the form of 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢, is analyzed. There is no consensus on the reading, meaning, and interpretation of this expression by the researchers. The structure in question has been evaluated in different ways as oguz aklattım, ogur qalitdim, oguz qalatdïm and ug(u)r k(a)l(ı)td(ı)m. In addition, it is an expression consisting of a word such as ograqlatdym, ogurqalatdïm, ogruklatdim. Since there is no determinative situation regarding the sound values of the signs in the Turkish runic alphabet, it allows for these reading suggestions put forward by the researchers regarding the structure in question. At this point, the context of the text, the functions of the affixes used, how the words continue to be used in other historical periods of the Turkish language, and how they are interpreted are essential. In the study, the unreadable and missing part was evaluated within the context and a semantic suggestion was made based on the function of the /-(I)t-/ passive suffix, which is thought to be used in the structure. In this direction, the Ak Termel River is located in the section preceding the structure subject to the study, and how it may affect the reading of the text are mentioned. Based on the opinion put forward about the reading of the structure 𐰆𐰍𐰕𐰴𐰴𐰞𐱃𐰑𐰢, an opinion was put forward about how the verbs ugur and kalıt- were continued in the historical periods of the Turkish language and how the etymological explanation can be made. In addition, the words ugur and kalıt- are analyzed etymologically, semantically and morphologically.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Old Turkish Inscriptions, Tunyukuk Inscription, O/UGRKltdm

Kaynakça

• Aalto, P., Gustav, J. ve Granö, G. (1958). Materialian zu den alttürkischen inschriften der mongolei. Helsinki. Suamalaıs-Ugrilainen Seura.
• Akar, A. (2020). Bilge tonyukuk yazıtı. İstanbul. Ötüken Yay.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge tonyukuk yazıtları. Ankara. TDK Yay.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhon yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara. Kurmay Yay.
• Arslan, E. H. (2014). Eski Türkçeden eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Ankara. TDK Yay.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Kömen Yay.
• Aydın, E. (2016). Eski Türk yer adları. İstanbul. Bilge Kültür Sanat Yay.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları köl tegin, bilge kagan, Tonyukuk, ongi, küli çor. İstanbul. Bilge Kültür Sanat Yay.
• Banguoğlu. T. (2007). Türkçenin grameri (8. Baskı). Ankara. TDK Yay.
• Berta, Á. (2004). szavaimat jól halljátok… a türk és ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadáa. Szeged. Jate.
• Clauson, G. (1971). Some notes on the inscription of Tońukuk. Studia Turcica. 125-132.
• Clauson, G. (1972). An etymological dicrtionary of pre-thirteen century Turkish. London. Oxford University Press.
• Clauson, G. (1976). Tonyukuk abidesi hakkında bazı notlar. Türkçeye çev. İnci Enginün. Türkiyat Mecmuası. 18: 141-148.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische elemente im neupersischen I-IV. Wiesbaden. Franz Steiner.
• Eckmann, J. (2014). Mahmûd bin Alî Nehcü’l-Ferâdîs Uştmahlarnıñ Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Dizin- Sözlük. (Yayımlayanlar S. Tezcan, H. Zülfikar). Ankara: TDK Yay.
• Elmalı, M. (2019). Eski Uygurca altı dişli fil hikayesi. Ankara. TDK Yay.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul. Dergâh Yay.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı mahmud divânu lugâti’t-türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara. TDK Yay.
• Erdal, M. (1991). Old turkic word formation a functional approach to the lexicon. Wiesbaden.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old turkic. Leiden: Brill Academic Publishers.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Ergin, M. (2013). Orhun abideleri. 47. bsk. Ankara: Boğaziçi Yay.
• Ergin, M. (2018). Dede korkut kitabı I-II. Ankara: TDK Yay.
• Gabain, A. von. (1941). Alttürkische grammatik. Leipzing. Otto Harrassowitz. Türkçeye Çev: Akalın M. (2000). Eski türkçenin grameri. Ankara. TDK Yay.
• Giraud, R. (1961). L’inscription de baïn tsoko. Paris.
• Giraud, R. (1999). Gök Türk imparatorluğu ilteriş. kapgan ve bilge’nin hükümdarlıkları (680-734). (Çev: İ. Mangaltepe). İstanbul: Ötüken Yay.
• Gömeç, S. (2007). Kök türkçe yazıtlarda geçen göller ve nehirler. Turkish Studies. 2/4: 1283- 1296.
• Gürbüz, E. (2021). Türkiye’de yapılan çalışmalarda orhon yazıtları’nı okuma ve yorumlama farklılıkları (1936- 2016). İstanbul. Kesit Yay.
• Hunutlu, Ü. (2020). Dîvânu lugâti’t türk’ten günümüze çatı türünde benzerlikler ve farklılıklar. Karadeniz Araştırmaları. XVII/68. 1035-1074.
• Kafesoğlu, İ. (1995). Türk Milli Kültürü. İstanbul.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 1v/ 235v/2). Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi.
• Malov, S. E. (1951). Pamyatniki drevnetyurskskoy pis’mennosti tekstı i issledovaniya. Moskova-Leningrad.
• Orkun, H. N. (1936-1941). Eski türk yazıtları I-IV. Ankara. TDK Yay.
• Ölmez, M. (2015). Orhon-uygur hanlığı dönemi moğolistan’daki eski türk yazıtları. Ankara: BilgeSu Yay.
• Radloff, W. (1899). Die alttürkischen ınschriften der mongolei (zweite folge). St.- Petersburg.
• Rybatzki, V. (1997). Die toñukuk-inschrift. Szeged.
• Sprengling. M. (1939). Tonyukuk’s epitaph. an old turkish masterpiece. American Journal of Semitic Languages and Literatures 56. No.1: 1-19; No. 4: 365-383.
• Şirin User, H. (2007). Tonyukuk yazıtı'nda geçen (uğur kalıtdım) ibaresi üzerine yeni bir anlamlandırma teklifi. Erdem. 16/48: 157-168.
• Şirin User, H. (2010). Köktürk ve ötüken uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemeleri. Konya: Kömen Yay.
• Tekin, T. (1968). A grammar of orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University. (Türkçeye çev. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Ankara. TDK Yay.)
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Ankara: TDK Yay.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Ankara: Simurg Yay.
• Thomsen. V. (1924). Alttürkische inschriften aus der mongolei in übersetzung und mit einleitung. Zeitschrift der Morgenländischen Gesellschaft. 78. No ¾. 121-175.
• Tietze, A. (2021). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. T-Z. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama sözlüğü (XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla). Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Ünlü, S. (2012). Harezm-altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des altuigurischen altuigurisch-deutsch-türkish (eski uygurcanın el sözlüğü eski uygurca-almanca-türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.