Azerbaycan Türklerinde Atalar Kültü / Ata-Baba Gününün Eski Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 665 - 677, 22.04.2024

Türkan Arık

https://doi.org/10.33206/mjss.1317036

Öz

Ölüm, ölümden sonraki hayat, insan ruhlarıyla ilgili inanışlar ve uygulamalar toplumların din, kültür ve gelenekleri çerçevesinde onların yaşadıkları zaman ve mekâna göre harmanlanmıştır. Ölüm gerçekleştikten sonra geride kalanlar dünyasını değişen kişinin mezarına, onun ruhuna karşı saygı gösterilmiş ölen kişinin ruhunun memnun edilmesine - doyurulmasına yönelik birtakım uygulamalar yapmışlar. Kutsal sayılan ata mezarlarının korunması, onlara karşı saygılı olmak Türk kültüründe önemli yer tutmuştur. Ata mezarlarına yapılan saygısızlıklar savaş sebebi olmuş, ataların mezarlarında rahat uyuması için mücadeleler verilmiştir. Ölümsüz olan ruhun geride bıraktıkları kişilerin hayatını etkilemesi inancı ile alakalı olarak onların ruhlarının doyurulması önemli sayılmış, mezarlıklarda ve evlerde çeşitli uygulamalar yapılmıştır. İnanışlara göre ata ruhlarını memnun etmek manevi borç sayılmış gerekli uygulamaları yapan insanların kendilerini rahat hissetmelerini sağlamıştır. Makalede, eski Türk kültüründe atalar mezarlarının kutsal sayılması, atalar kültü, ata ruhlarının doyurulmasına yönelik yapılan uygulamalardan bahsedilecektir. Bunun yanı sıra atalar kültünün Azerbaycan Türkleri arasında özellikle Nahçıvan ve Iğdır Bölgesinde devam etmesi hakkında bilgi verilerek Türk halkları arasında büyük coşkuyla kutlanan Nevruz bayramı öncesi ata ruhlarının memnun edilmesi - doyurulması için yapılan uygulamalar, inanışlar detaylı olarak açıklanacaktır. İster Nahçıvan ister Iğdır Bölgesinde ata ruhları için yapılan uygulamaların, düzenlenen merasimlerin unutulmaması adına “Ata-Baba Günü”, ve Ölü Bayramı” olarak adlanan ataları anma günlerinin ve bu kültürün gelecek kuşaklara aktarılmasının önemine değinilmiştir. Özünde bin yıllık tarih barındıran bir çok ritüel sosyal yaşamla alakalı olarak unutulmaya yüz tutmuştur. Bunları önleye bilmek adına Türk kültürü üzerine detaylı incelemelerin gerekli olduğu açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nahçıvan, Iğdır, Atalar Kültü, Ölüler Günü, Nevruz

Etik Beyan

“Azerbaycan Türklerinde Atalar Kültü / Ata-Baba Gününün Eski Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi’’ başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

Ancestor Cult in Azerbaijani Turks / The Place and Importance of Ata-Baba Day in Ancient Turkish Culture

Öz

According to the time and location people live in, beliefs and practices relating to death, life after death, and human souls have been adapted within the context of religion, culture, and traditions of communities. After death, which is considered a sad event, those who remained performed some practices to satisfy the soul of the deceased, which was respectful of the deceased's grave. In Turkish culture, the preservation of ancestor graves, or kurgans, which are revered, and their respectful maintenance were very significant. The desecration of the ancestors' graves by foreigners became the reason for the war. The struggles were made to rest in peace in their graves. In connection with the belief that the immortal soul makes the life of the people they left behind effective, it was very important to feed their souls and people carried out various practices in cemeteries and houses. According to beliefs, pleasing the ancestral spirits was seen as a spiritual debt and made people who performed the necessary practices feel comfortable. The importance of ancestral graves in ancient Turkish culture, as well as the ancestral cult practices for feeding the ancestral souls- will be discussed in the article. In addition, we will give information about the continuation of the ancestral cult the history of which dates back a thousand years, among Azerbaijani Turks, especially in the Nakhchivan and Ighdir region the practices and beliefs made to please- satisfy the ancestral spirits before the Novruz Holiday, which is celebrated with great enthusiasm among the Turkish peoples will be explained in detail. The importance of ancestor remembrance days called "Ata-Baba Günü", "Ölü Bayramı" and the importance of transferring this culture to future generations were mentioned in order not to forget the practices and ceremonies held for ancestor spirits in Nakhchivan or Igdir region.

Anahtar Kelimeler

Nakhchivan, Igdir, “Ancestral Cult”, the day of dead, Novruz.

Kaynakça

• Abdullayev, B. (1989). Hakkın Sesi. Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı Yayınları.
• Altın, Y. (2018). Türk Kültüründe Atalar Kültü. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Bоzyеl, İ. (1996). Iğdır, Nahçıvan vе Tеbriz Üçgеnindе Nеvruz Gеlеnеklеri. V MTHKK Gеlеnеk, Görеnеk, İnamlar Sеksiyоnu Bildirilеri Sempozyumu (ss. 205- 211). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çağlayan, H. (1997). Anadolu’nun Bazı Yörelerinde Yas Görenekleri. V MTHKK Gеlеnеk, Görеnеk, İnamlar Sеksiyоnu Bildirilеri Sempozyumu (ss. 217-222), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çeribaş, M. (2021). Türk Kültüründe Kut İnancı ve Kut Aktarma Yolları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, c.14. s. 36. (ss. 1185-1206)
• Çınar, A. (2022). Antik Dünyada Kutsal Ruhun Öncüsü KÜLLÜ RUH. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar. Orta ve İç Asya’nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durmuş, İ. (2012). İskitler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Orhun Abideleri. 13 Baskı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gadirzade, G. (2003). Aile ve Meişetle İlgili Adetler, İnamlar ve Etnogenetik Elageler. Bakü: Elm Yayınları.
• Gadirzade, T. (2006). İslamagederki Adetler, İnamlar ve Merasimler (Nahçıvan Matеrialları Esasında). Bakü: Nafta- Prеs Yayınları.
• Gezer, S. (2023). Türk Kültüründe Atalar Kültü ve Ölüler Kültü Kavramları. İnternational Journal of Turkish Academic Studies (TURAS), c. 4. s. 1. (ss. 75-89)
• Gömeç, S.(2012). Türk Kültürünün Ana Hatları. 2 Baskı. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gömeç, S. (2019). Eski Türk Dininin Temel Özellikleri. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Özel Sayısı. Ankara: Yıl.4 Sayı/No.1 Bahar, (ss. 84-123). https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/745024. Erişim tarihi. 18 Mayıs 2023
• Günay, Ü. ve Güngör H. (2015), Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi
• Güngör, H. (2012), Türk Din Etnolojisi. İstanbul: Kültür Sanat Yayıncılık
• Hacıyev, M. (1996), İnançlar, İnamlar. Bakü: Gençlik Yayınları.
• Herodot. (1998). Tarih Eseri. Çev. Halilov Penah. Bakü: Azerneşr Yayınları.
• Hardacre, H. (2005). Ancestors: Ancerstor Worship, Encyclopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, C.1 (ss. 320- 325).
• İnan, A. (1995), Tarihtе vе Bugün Şamanizm, Matеriallar ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1976), Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kafesoğlu, İ. (2009).Türk Milli Kültürü. İsatnbul: Ötüken Yayınları.
• Kalafat, Y. (1998). Kuzey Azerbaycan- Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta Eski Dini İzleri. (Dini Folklorik Tabakalaşma). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ocak, A.Y. (2000). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Ötesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (1984). Türk Kültür Tarihine Giriş VI cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (1988). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Ögel, B. (1992). Büyük Hun İmparatorluğu. II Kitap. Bakü: Genclik Yayınları.
• Özdek, R. (1992). Türkün Qızıl Kitabı. Birinci kitap. Çev.Yagublu ve Şüküroğlu. Bakü: Yazıçı Yayınları.
• Roux, J-P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul Kabalcı Yayınevi
• Selçuk, A. (2010). Horasanda Eren Anadolu’da Evliya: Acısu Sıraç Köyü Örneğinde Kahraman Atalar Kültü. Milli Folklor Dergisi. s. 87. (ss. 136-147)
• Seyidov, M. (1983). Azerbaycan Mifik Tefekkürünün Kaynakları. Bakü: Yazıcı Yayınları.
• Şükürov, A. (1997). Mifologiya 6-cı kitap. Bakü: Elm Yayınları.
• Tümer, G. (1991). “Atalar Kültü”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IV. Türk Diyanet Vakfı Yayınları İşletmesi. s.42-43
• KK-1: Abbasоva, Meryem. Nahçıvan Culfa ilçesi Külüs köyü, 1936 doğumlu, ev hanımı, okuma yazması var. (Görüşme 07.06.2006)
• KK-2: Abışova, Pakize. Nahçıvan Culfa ilçesi Göynük köyü, 1947 doğumlu, ev hanımı, okuma yazması yok. (Görüşme 08.06.2006).
• KK-3: Ahmedova, Sara. Nahçıvan Şerur ilçesi Oğlangala köyü, 1923 doğumlu, ev hanımı, okuma yazması yok. (Görüşme 23.07.2007)
• KK-4: Arık, Ekber. Iğdır Karakoyunlu ilçesi Koçkıran köyü 1938 doğumlu, okuma yazması var. (Görüşme 23.05.2023).
• KK-5: Arık, Nazlı. Iğdır Karakoyunlu ilçesi Koçkıran köyü 1938 doğumlu, okuma yazması yok. (Görüşme 23.05.2023).
• KK-4: Asgerоv, Zеyvalı. Nahçıvan Şahbuz ilçesi Keçili köyü, 1922 doğumlu, okuma yazması var, çiftçi. (Görüşme 19.05.2007
• KK-5: Askerova, Servinaz. Nahçıvan Kengerli ilçesi Hok köyü, 1927 doğumlu, okuma yazması var. (Görüşme 16.05.2006)
• KK-6: Babayеva, Gülnaz. Nahçıvan Babek ilçesi Cehri köyü, 1940 doğumlu, okuma yazması yok, ev hanımı. (Görüşme 12.04.2006)
• KK-7: Bahşıyeva, Hürü. Nahçıvan Ordubat ilçesi Genze köyü, 1923 doğumlu, okuma yazması yok (Görüşme 17.05.2007).
• KK-8: Guliyeva, Gövher. Nahçıvan Ordubat İlçesi, Düylün köyü, 1930 doğumlu, ev hanımı, okuma yazması yok. (Görüşme 18.05.2007)
• KK-9: Memmedоva, Zеyneb. Nahçıvan Culfa ilçesi Gal köyü, 1922 doğumlu, okuma var yazması yok. (Görüşme 09.06.2006).
• KK-10: Memmedоva, Gumru. Nahçıvan Çalhankala ilçesi, Kengerli köyü, 1932 doğumlu okuma yazması yok, ev hanımı. (Görüşme 23.07.2005).
• KK-11: Zеynalabddinоva, Gemer. Nahçıvan Ordubat İlçesi Tivi köyü, 1910 doğumlu, ev hanımı, okuması var. (Görüşme 17.05.2007).
• KK-12: Seferova, Münevver. Nahçıvan Babek İlçesi Cehri köyüi, 1955 doğumlu, öğretmen. (Görüşme 21.05.2018 - 23.06.2021).
• Ağdam Şehri Etyemezli Köy Mezarlığı, (2023). https://www.youtube.com/watch?v=fLPT8_2skco&t=914s Erişim 20.05.2023