Türk Tamgaları Üzerine Bir Deneme

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 678 - 699, 22.04.2024

Saadettin Gömeç

https://doi.org/10.33206/mjss.1440716

Öz

Bilindiği üzere tamga geleneğinin kökenleri Milattan önceki çağlara kadar inmekte olup, günümüzde de bilhassa Hazar ötesi Türkleri diye adlandırdığımız gruplar buna büyük önem vermektedir. Bu tamgaların bir kısmı yazılı kitabelerin, bazıları mezar taşları diyebileceğimiz balbalların, bir bölümü kayaların, bazıları da hayvanların üstüne vurulmuş durumdadır. Tamga kısaca bireyi ya da toplumu ifade eden özel işaretlerdir. İşte bu noktada Türk insanı kendisine ait canlı-cansız herşeye bu tamgaları kazımıştır. Bunlar bazan birbirlerine benzese de esas itibarıyla hepsi değişiktir. Türk kültür hayatında önemli bir yeri bulunan tamgalar, bu milletin düşünce dünyasını yansıtırken, onun sahip olduğu varlıkların tapu belgesi konumundadır. İşte tarihin başlangıcından beri düzenli bir aile ve toplum yapılanması içerisindeki Türkler kendi farklılıklarını ortaya koymak amacıyla bir tür hususi imzaları olan tamgaları kullanmıştır. Biz bu çalışmada öncelikli olarak metindeki dört tabloda yer alan tamgaların benzerlerini önce Oguzlarınkiyle, sonra da bugün yaşayan bazı Türk boylarının tamgalarıyla eşleştirmeye gayret ettik. Netice olarak bu araştırmanın en azından bu konu hakkında çalışacaklara birtakım ham malzemeleri sağlaması açısından faydalı olacağına inanmaktayız.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Türk Toplulukları, Tamga, Tamga Kültürü

Etik Beyan

“Türk Tamgaları Üzerine Bir Deneme” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

An Essay On Turkısh Seals (Tamga)

Öz

As it is known, the origins of the seal (tamga) tradition go back to the ages before Christ, and today, especially the groups we call the Trans-Caspian Turks attach great importance to this. Some of these seals are inscribed on inscriptions, some on balbals that we can call tombstones, some on rocks, and some on animals. Tamga are special signs that express the individual or society in short. At this point, Turkish people have engraved these seals on everything that belongs to them, animate and inanimate. Although they are sometimes similar to each other, they are essentially all different. The seals, which have important Turkish cultural changes, reflect the world of thoughts of this nation and are the title deed documents of the assets owned by this nation. Since the beginning of history, Turks in a regular family and society structure have used seals, which have a kind of special signature, in order to reveal their differences. In this study, we first tried to match the tamgas of the four tables in the text with those of the Oguz and then with the tamga of some Turkish tribes living today. In conclusion, we believe that this research will at least be useful in terms of providing some raw materials for those who will work on this subject.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Turkish Communities, Tamga (Seal), Seal Culture

Kaynakça

• Abramzon, S. M. (2021). Kırgız ve Kırgızistan Tarihine İlişkin Seçme Eserler. (Çev: A. Ünal). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Adiloğlu, A. (2004). Karaçay Malkar Türklerinde Sülale Damgaları. Akba. Paterson.
• Akgün, H. C. (2023). Avrasya Kaya Resimlerinde Türk Kültür ve Mitolojisi. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Alimov, R. (2001). Kırgızistan’da Yeni Bulunan Runik Harfli Eski Türk Yazıtları Hakkında Ön Bilgiler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 48(2000), 5-10.
• Alimov, R., (2004). Koçkor’daki Türgeş Yazıtları. İÜ. Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 1, İstanbul.
• Amanjolov, A. S. (1969). İliyskiye Runiçeskiye Nadpis. Voprosı Yazıkoznaniya, No 3, Almatı.
• Badam, A-Batjav, B. (2021). Govi-Altay Aymağındaki Runik Yazıtlar ve Tamgalar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), Sayı 72, Ankara.
• Bakır, A. (2008). Tevarih-i Al-i Selçuk Oğuz-namesi. Turkish Studies, 3/7, Erzincan.
• Bârcă, V. (2021). The Sarmatian Mirror with Tamgas from the Settlement of Sebeș-“Podul Pripocului (Alba county, Romania): 50 Years Later”, Journal of Ancient History and Archaeology, 8/1, Cluj-Napoca.
• Baskakov, N. A. (1978). Naskalnaya Runiçeskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriçişça Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR. Sovyetskaya Etnografiya, No 3, Moskva.
• Batbold, N. (2012). Hunnugiyn Handı Zugar, Hunnugiyn Ezent Uls ba Mongolın Ertniy Tuuhiyn Sudalgaa, Ulaanbaatar.
• Bayçorov, S. Ya. (1996). Avrupa’nın Eski Türk Runik Abideleri. (Çev: M. Duranlı). Ankara.
• Bernştam, A.N. (1949). Noviye Nadpisi iz Sredney Azii. Epigrafika Vostoka, II, Moskova-Leningrad.
• Berzovan, A & Padureanu, E. D. (2010). A Clay Pot with Tamga Signs Discovered at Şiria (Arad County). Annales, 12/2, Bucureşti.
• Bold, L. (2001). Orhun Yazısının Yeni Üç Anıtı Hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), 2000, Ankara.
• Cengiznâme. (2009). (Haz. B. Şişman). Samsun.
• Czaplicka, M. (1918). The Turks of Central Asia in History and Present Day. Oxford.
• Enkhbat. A. ve Erdenebold, L. (Edt.) (2022). Mongolın Ertniy Nuudelçdiyn Öv. Ulaanbaatar.
• Enktör, A. (Red.) (2019). Talın Höşööniy Tahilın Ongon. Ulaanbaatar.
• Eregzen, G. ve Chuluun, S. (Edt.) (2020). Mongolın Runi Biçigiyn Baga Dursgal, XII, Ulaanbaatar.
• Gömeç, S. Y. (1995). Oguz Tamgalarının Bazı Kazak-Türk Tamgalarıyla Karşılaştırılması. Türk Kültürü, 33/383, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2000). Kök Türk ve Uygur Tamgaları Üzerine Bir Deneme. Türk Kültürü, 38/442, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2018a). Türk Kültürünün Ana Hatları. 4. Baskı, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2018b). Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları. 8. Baskı, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2021a). Türk Destanlarına Giriş. 4. Baskı, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2021b). Kök Türk Tarihi. 6. Baskı, Ankara.
• Gömeç, S. Y. (2021c). Kırgız Etnik Oluşumu ve Tarihlerinin İlk Devirleri. Kökler. C. II, İstanbul.
• Gömeç, S. Y. (2021d). Orkun Vadisindeki Büyük Kurgan ve Bilge Kagan Anıt Mezarlığındaki Tamgalı Balballar. Uluslararası Orhon Yazıtları ve Türk-Mogol İlişkileri, İstanbul.
• Gömeç, S. Y. (2022). Kazak Türklerinin Ortaya Çıkışları ve Tarihlerinin İlk Devirleri. Yeni Türkiye, Sayı 123, Ankara.
• Güllüdağ, N. (2015). Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3/6, İstanbul.
• Hunnygiyn öv Soöl Uzzsgeleng. (2011). Ulaanbaatar.
• Karatayev, O. K. (2002). Kırgızların-Oguzların (Türkmenlerin) Tarihi ve Etnik Bağları. (Aktaran: M. Kalkan). MÜ. Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 5, Bişkek 2002.
• Kaşgarlı, Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. (1986). C. I, (Çev: B. Atalay). Ankara.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayi, (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. (Çev: M. Öztürk). Ankara.
• Kızlasov, I. L. (1981). Noviye Materiali po Yeniseyskoy Runiçeskoy Pismennosti. Sovyetskaya Tyurkologiya, No 4, Baku.
• Kızlasov, L. R. (1965). Noviy Pamyatniki Yeniseyskoy Pismennosti. Sovyetskaya Etnografiya, No 2, Moskova.
• Klyaştornıy, S. G. (1978). Naskalniye Runiçeski Nadpisi Mongolii. Tyurkologuçeskiy Sbornik, 75, Moskova.
• Kormuşin, I. V. (2001). Kuzey Tuva Öğök-Turan Vadisindeki Göktürk Anıtlarının Bazı Özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), 2000, Ankara.
• Kozlovskaya, V & Ilyashenko, S. M. (2018). Tamgas and Tamga-like signs from Tanais. Zeichentragende Artefakte im Sakralen Raum, Berlin.
• Mert, O. (2008). Öngüt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar. AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 36, Erzurum.
• Mincan, N. (1994). Kazaktın Kıskaşa Tarihi. Almatı.
• Mits, V. L. ve Mayko, V. V. (2001). VIII. - X. Yüzyıl Tavrika Türk Bulgarlarının Runik ve Damgavari İşaretleri Meselesi Üzerine. (Çev: R. Alimov). TDAY-Belleten, Ankara.
• Moğolların Gizli Tarihi. (1986). (Ter: A. Temir). 2. Baskı, Ankara.
• Mongol Nutag Dah Tuuh Soölın Dursgal. (1999). Ulaanbaatar.
• Nemeth, J. (1967). Von, Die Köktürkischen Grabinschriften aus dem Tale des Talas in Turkestan. Körösi Csoma Archivum, Vol. II, (1926-1932), Leiden.
• Olkhovsky, V. S. (2001). Tamgas (Function). Historical and Archaeological Almanac, No 7, Armavir.
• Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Türk Yazıtları. C. I-IV, İstanbul.
• Reichert, S & Lkhagvadorj, M. (2022). Overlooked-Enigmatic-Underrated: The City Khar Khul Khaany Balgas in the Heartland of the Mongol World Empire. Journal of Field Archaelogy, 47/6, London.
• Reşidüddin, Fazlullah. (2010). Cami’ü’t-Tevarih. Selçuklu Devleti. (Çev: E. Göksu ve H. H. Güneş), İstanbul.
• Rogova, I. G. (2020). “M-Obrazaniye” Tamgi-Petroglifı Srednego Yeniseya: Opıt Tipologii i Hronologiçeskoy Atributsii Znakov. Teoriya i Arheologiçeskih Issledovaniy, 3/31, Barnaul.
• Rogozhinsky, A. E & Cheremisin, D. V. (2019). The Tamga Signs of the Turkic Nomads in the Altai and Semirechye: Comparisons and Identifications. Archaeology Ethnology and Anthropology of Eurasia, 47/2, Novosibirsk. doi: 10.17746/1563-0102.2019.47.2.048-059
• Süleyman er-Ravendî, (1999). Râhat-üs-Sudûr ve Ayet-üs-Sürûr. (Çev: A. Ateş). C. I, 2. Baskı, Ankara.
• Sümer, F. (1972). Oguzlar, 2. Baskı, Ankara.
• Şoroon Bumbagarın Bunhant Orşuulga. (2018). (Zohiogçid: A. Oçir ve L. Erdenebold). Ulaanbaatar.
• Togan, Z. V. (1972). Oğuz Destanı. İstanbul.
• Trofimov, A. A. (1993). Drevneçuvaşskaya Runiçeskaya Pismennosti. Çeboksarı.
• Tryjarski, E. (1975). The Tamgas of the Turkic Tribes from Bulgaria. Altaische Jahrbücher, Band 47, Wiesbaden.
• Tryjarski, E. (1985). Die Runenartigen Schriften Südosteuropas. Runen, Tamgas und Graffiti aus Asien und Osteuropa, Veröffentlichungen dere Societas Uralo-Altaica, Band 19, Wiesbaden.
• Turan, O. (1945). Eski Türklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılması. Belleten, 9/35, Ankara.
• Useev, N. (2021). Moğolistan’daki Ulan Çuluut Yazıtları ve Eski Türklerde Yalım Kaya Kavramı. Orhon Yazıtları ve Türk-Moğol İlişkileri. Ed. İ.Şahin-E.Avirmed-G. K. Ercilasun, İstanbul.
• Vasilyev, D. D. (1980). Novaya Drevnetyurskaya Nadpis iz Tuvi. Arkeologiçeskiye Otkrıtiya. 1979. Moskva.
• Vasilyev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Basseyna Yeniseya. Leningrad.
• Vasilyev, D. D. ve Çadamba, E. B. (1981). Drevnetyurkskiye Epigrafiçeskiye Pamyatniki iz dolin r.Uyuk. Tyurkologiçeskiy Sbornik, 77, Moskva.
• Vdovchenkov, E. ve Pokutta, D. (2020). Some Remarks on New Directions in Social Archaelogy of Early Nomads. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Tom 41, Rzeszów.
• Voroniatov, S. (2014). Connections Between Central Asia and the Northern Littoral of the Black Sea: the Evidence from Objects with Tamgas. Silk Road, Vol. 12, Saratoga.
• Voytov, V. (1989). Onginskiy Pamyatnik. Problemı Kulturovedçeskoy Interpretatsii. Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku.
• Yatsenko, S. A. (2001). Znaki-Tamgi. Moskva.
• Yatsenko, S. A. (2013). Some Problems Related to Early Medieval Turkic Tamga-Sign Studies. Signum, Vol. I, Athens.
• Zahiru’d-din Nişaburî, (2018). Selçuknâme. (Haz: A. G. Fidan). İstanbul.
• Zotkina, L. V., Çargınov, T. T., ve Soltobayev, O. A., (2019). Petroglifı Uşelya Gavyan (Batkenskaya Oblast, Kırgızstan). Problemı, Istorii, Kulturı. 2. Bişkek.