Dahhâk b. Müzâhim’in Tefsir Tarihi İçindeki Konumu, Tefsir Rivayetleri ve Değerlendirmesi

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 4, 1199 - 1211, 15.10.2024

Hüseyin Halil

https://doi.org/10.33206/mjss.1437453

Öz

Horasan ekolünün temayüz eden en önemli simalarından birisi olan Dahhâk b. Müzâhim (ö. 105/723) gerek yaptığı yorumlarla gerekse sahabeden naklettiği rivayetlerle İslam tefsir literatüründe iz bırakmış erken dönem müfessirlerinden birisidir. Onun Kur’ân âyetlerinin tefsirine çeşitli yönlerden yaptığı büyük katkılar tefsir kitaplarında nesilden nesle aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Bu çalışma ile amacımız tespit ve analizlerle onun tefsirinin hem muhtevasını hem de metodunu ortaya koymaktır (deşifre bilimsel üslup açısından hoş görünmüyor). Bu amaca ulaşmak için takip edeceğimiz metot şöyledir: Önce Dahhâk’ın tefsir tarihindeki yerini öncesi ve sonrasıyla birlikte irdelenecektir. Ardından kendisine isnat edilen rivayet ve görüşler içerik yönünden analiz edilecektir.. Bu çerçevede Dahhâk’ın tefsirinde Arap dili ve şiirini, kıraat vecihlerini ve isrâiliyatı nasıl kullandığı; nâsih-mensûh, umum-husûs, esbâb-ı nüzul gibi ulûmu’l-Kur’ân bilgisinden nasıl faydalandığı tespit edilecektir. Özetle bu metot dahilinde ona isnat edilen rivayetler ele alınıp Kur’ân ilimleri açısından incelenecek, ardından sonraki tefsirlerde bıraktığı etki irdelenerek tefsir alanına sağladığı katkılar gösterilecektir. Çalışmamızın hipotezi şudur: (Daha sonuca ulaşmadın, sonuçta bunlar söylenir) Dahhâk’a atfedilen tefsir esasen dönemin bir özelliği olarak, sadece ihtiyaç duyulan âyetleri tefsir etmekten ibaret olup teknik ve içerik bakımından iki kapak arasına alınan tam bir tefsir niteliğinde değildir. Daha çok sonraki dönem tefsirlerinde dağınık halde bulunan ve ona nispet edilen rivayetler halindedir. Dolayısıyla Dahhâk tefsiri denilince diğer tefsir eserlerinde ona atfedilen rivayetlerin yekununun kastedildiği sonucuna varılır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Dahhâk b. Müzâhim, Tâbiîn tefsiri, Erken dönem müfessirleri

Etik Beyan

“Dahhâk b. Müzâhim’in Tefsir Tarihi İçindeki Konumu, Tefsir Rivayetleri ve Değerlendirmesi” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

Dahhâk b. Muzâhim in the History of Tafseer, His Commentary Narratives and Its Evaluation

Öz

Dahhāq b. Muzāhim (d. 105/723), one of the most prominent figures of the Khurasan school, is one of the early exegetes who left his mark on Islamic exegesis literature with his interpretations and narrations from the Companions. His great contributions to the exegesis of the Qur'anic verses in various aspects have been passed down from generation to generation in the Tafseer books and have reached the present day. Our aim in this study is to analyze both the content and the method of his tafsir through scientific comments and analyses. The hypothesis of our study is as follows; first, to examine his position in the history of Tafseer before and after, and then to analyze the content of the narratives and opinions attributed to him. In this framework, we will determine how Dahhāq utilized Arabic language and poetry, the varieties of qiraat, and isrāiliyat in his tafseer, or how he benefited from the knowledge of ulūm al-Qur'ān such as nāsih-mensūh, umum-husūs, and asbāb al-nuzūl. Within this method, his narrations attributed to him will be discussed and analyzed in terms of Qur'anic sciences, and his contributions to the field of tafsir will be shown by examining his influence on later tafsir., we reached the following findings; Dahhāq's tafsīr, which is not a complete tafseer in terms of technique and content because it consists of exegeting only the verses needed as a feature of its period, is scattered among the tafseers written in later periods. Accordingly, it is possible to say that the tafseer attributed to Dahhāq consists of narrations and opinions compiled from later tafseers/commentaries attributed to him.

Anahtar Kelimeler

Tafseer, Qur, Dahhāq b. Muzāhim, Tābiin tafseer, Early period commentators

Kaynakça

• Aydar, H. (2022). “Hicrî İkinci Asırda Tefsir Hareketi: Tâbiûn Müfessirler ve Tefsirleri”. Hicrî İkinci Asırda İslâmî İlimler 1 içinde, Ankara: İksad Uluslararası Yayınevi.
• Aydemir, A. (1985). Tefsirde İsrâiliyât. İstanbul: Beyan yayınları.
• Bâcî, S.H.T. (1986). et-Ta‘dîl ve’t-tecrîh. thk. Ebû Lübâbe Hüseyin. Riyad: Dâru’l-livâ li’n-neşr ve’t-tevzi‘.
• Begavî, E.M.F. (1989). Meâlimu’t-Tenzîl. Riyad: Dâru Tayyibe.
• Buhârî, M.İ. (1998). et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Abdulmuîn Han. Haydarabad: Dâiretu’l-Meârifu’l- Osmâniyye.
• Bursevî, İ.H. (1912). Rûhu’l-Beyân. Riyad: el-Mektebetu’l-İslâmiyye.
• Cerrahoğlu, İ. (1996). Tafsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi.
• Gilliot, C. (2013). “A schoolmaster, storyteller, exegete, and warrior at work in Khurāsān: al-Ḍaḥḥāk b. Muzāḥim al-Hilālī (d. 106/724),” ed. Karen Bauer, Aims, Methods and Contexts of Qur'anic Exegesis (2nd/8th-9th c.), Oxford: Oxford University Press, in association with The Institute of Ismaili Studies, London, p. 311-392].
• Dahhâk b. Müzâhim (1999). Tefsîru’d-Dahhâk. thk. ve nşr. Muhammed Şükrü Ahmed ez-Zâviyetî. Kahire: Dâru’s- Selâm.
• Eroğlu, M. (1993). “Dahhâk b. Müzâhim”. İstanbul: T.D.V.İ.Ansiklopedisi, 8/410-411.
• Ezherî, M.A. (1964). Tehzîbu’l-Lüga. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye.
• Ferrâ, Y.Z. (1983). Meâni’l-Kur’ân. Beyrut: Alemu’l-Kutub.
• Ğâmidî, A. Y. H. (1985). ed-Dahhâk b. Müzâhim el-Hilâlî ve tefsîruhu li’lKur’âni’l-Kerîm cem’ ve dirâse. Yüksek Lisnas Tezi, Câmiatu Ummi’l-Kurâ.
• Hudayrî, M.A. (1975). Tefsiru’t-tâbiîn ard ve dirâse mukârana. Riyâd: Dâru’l-Vatani li’n-Neşr.
• İbn Atıyye, M. A. E. (2001). el-Muharreru’l-Vecîz. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Cinnî, E.F.O. (1998). el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-ḳırâʾât ve’l-îzâḥ ʿanhâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye,
• İbn Ebû Hâtim, E.M.R. (2000). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Riyad: Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz.
• İbn Ebû Hâtim, E.M.R. (1956). el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabi.
• İbn Hallikân, Ş.M.İ. (1994). Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beirut: Dâru sâdır.
• İbn Hibbân el-Büstî, E. H. M. (2002). Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emṣâr, Beyrut: Dâru Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Kesîr, E. F. (1997). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî.
• İbn Kuteybe, M.A.D (1978). Tefsîru Garîbu’l-Kurʾân. Thk. Seyyid Ahmed Sagr, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’i-İlmiyye.
• İbn Manzûr, C.M.M. (2006). Lisânu’l-Arab. Beirut: Dâru Sadr.
• İbn Sa‘d, M.S.H. (1990). eṭ-Ṭabaḳāt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbnnu’l-Cevzî, E.F. (2002). Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru İbn Hazm – el-Mektebu’l-İslâmiyye.
• Kurtubî, E.A.M.A. (2006). el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
• Kuşeyrî, A. (1981). Letâifu’l-İşârat. Kahire: Merkezu Tahkîku’t-Turas.
• Mukâtil b. Süleyman. (1979). Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kutub.
• Savut, H. (2012). “İbn Kesîr’in İsrâliyâta Yaklaşımı”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 1(1), 128-148.
• Sülemî, M. H. (2001). Hakâiku’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye.
• Süyûtî, C. (2003). ed-Dürru’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Mesûr. Kahire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve Dirâsâti’l-Arabiyye.
• Taberî, E.C.M (2001). Câmiu’l-Beyân an Te’vîlu’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru Hicr.
• Zeccâc, E.İ.S. (1988). Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu. Beyrut: Alemu’l-Kutub.
• Zehebî, M.H. (1976). et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Dâru ihyâit’ttürâsi’l-‘Arabî.
• Zehebî, Ş.M.A.O. (1985). Siyeru A‘lami’n-Nübelâ. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle.
• Zemahşerî, C. (2009). el-Keşşâf, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife.