ULUSLARARASI BOYUTLARIYLA SASON ERMENİ İSYANLARI

Yıl 2020, Cilt: 17 Sayı: 46, 499 - 520, 30.10.2020

İsmail Görgen

Öz

Yüzyıllar boyunca Osmanlı Devleti’nin himayesinde barış ve huzur içinde yaşayan Ermeniler, Osmanlı Devleti’nde otoritenin zayıflamasına bağlı olarak ve Fransız İhtilali’nin tüm dünyada yaydığı milliyetçilik akımının da etkisiyle bazı ayrılıkçı faaliyetlere girişmişlerdir. Ermenilerin bu milliyetçi ve ayrılıkçı faaliyetlerini bölgede emelleri olan emperyalist devletler de desteklemiştir. Osmanlı Devleti karşısında batı ittifakının gittikçe güç kazanması üzerine Ermenilerin tarihten gelen güçlünün yanında yer alma eğilimleri bir kez daha kendini göstermiştir. Böylece bazı devletlerin desteğini arkasına alan Ermeniler, bağımsız büyük Ermenistan hayali doğrultusunda Osmanlı Devleti’ne karşı isyanlara başlamışlardır. Bu isyanlar daha ziyade Anadolu’nun doğusunda baş göstermiştir. Bölgede yaşanan ve dış ülkelerce desteklenen en önemli isyanlardan biri de Sason’da çıkan isyanlardır.
Ermeni isyanlarının Doğu Anadolu’daki en etkili noktalarından birini oluşturan 1894 ve 1904 Sason İsyanları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Söz konusu çalışmada bir taraftan dönemin büyük devletlerinin Sason olaylarındaki tutumlarına ve Ermeni çetelerinin faaliyetlerine değinilirken, diğer taraftan da Osmanlı Devleti’nin isyanlar karşısındaki tutumu ele alınmıştır. Konu, Osmanlı arşiv belgeleri, hatıralar, Resmi yazışmalar, çeviriler, basın ve telif eserlerden yararlanılarak aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sason İsyanları, Ermeniler, Büyük Devletler, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• Referans1 Anadol, C. (2007). Ermeni Dosyası. İstanbul: Bilge Karınca Yayınları.
• Referan2 Bektaş, H. (2001). Ermeni Soykırım İddiaları ve Gerçekler. Bursa: Uludağ Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi. Referan3 BOA/Y. PRK. KOM. 7/19. (1888, 11 Kasım)
• Referan4 Boray, F. E. (2004). Beyaz Ölüm Türkler ve Ermeniler. İstanbul: Kum Saati Yayıncılık.
• Referan5 Borovalı, A. F. (2009). Büyük Güçler, Ermeni Meselesi ve 1890’lı yıllar: Bir Uluslararası İlişkiler Perspektifi. Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.1, Erciyes Üniversitesi–Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (22-24 Mayıs 2008) Bildirileri, (Haz.: M. Hülagü, Ş. Batmaz ve G. Alan). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını, s.197-207.
• Referan6 Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi. (1983). (Haz.: Erdoğan Cengiz), Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Referan7 Demirel, M. (2006). İngiliz Belgelerinde Türkiye Ermenilerine Yaklaşım (1860-1918). Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, (Ed.: İ. Bal ve M. Çufalı). Ankara: Lalezar Kıtabevi, s. 247-260.
• Referan8 Evren, G. (2002). Ermeni Sorunundaki Çıkar Odakları. Ankara: Ümit Yayıncılık.
• Referan9 Gürün, K. (2006). Ermeni Dosyası. İstanbul: Remzi Kitabevi. Hatipoğlu, S. (2006). Çukurova’da Ermeni Mezalimi. Antakya: Hatay Folklor Araştırmaları Derneği Yayın.
• Referan10 Hüseyin N. P. (2003). Hatıralarım-Ermeni Olaylarının İç Yüzü. (Haz.: T. Yıldırım). İstanbul: Selis Yayıncılık.
• Referan11 İlter, E. (1995). Ermeni Meselesi’nin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Ankara. 6, 155-171.
• Referan12 Kantarcı, Ş. (2004). Amerika Birleşik Devletleri’nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi. İstanbul: Alfa Akademi Basım Yayım.
• Referan13 Kehale, A. (2006). ABD’deki Ermeni Lobi Faaliyetleri. Belgeler ve Tanıklarla Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi Gerçekler, (Ed.: A. Ekşi). İstanbul: Alfa Yayıncılık, s.46-55.
• Referan14 Kılıç, D. (2000). Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi Mücadeleler. Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Referan15 Kodaman, B. (1986). II. Abdülhamit Devrinde Ermeni Sorununu Çözümü İçin İki Öneri. Ermeni Olayları Sempozyumu Van-Bitlis-Muş (2-3-4 Nisan 1985) Bildirileri, (Haz.: M. Bayar ve M. Gömleksiz), Van: Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Yayınları., s. 24-29.
• Referan16 Kodaman, B. (1994). Türkler-Ermeniler ve Avrupa. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayın.
• Referan17 Kundakçı, H. (2001). Emperyalizmin Kullandığı Ermeniler. Ankara: Türkiye Gaziler Vakfı Yayını.
• Referan18 Mayevsky, W. (2001). Yabancı Gözüyle Ermeni Meseles. (Çev.: E. Şahin). Ankara: APK Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• Referan19 Öney, C. (2012). Amerikan Board ve Sason Ermeni İsyanı’nın Amerika’da Propaganda Aracı Olarak Kullanılması. History Studies İnternational Journal Of History, C.4, 3 137-151.
• Referan20 Özcan A. (1998). İngiltere’de Hilafet Tartışmaları (1873-1909). İslam Araştırmaları Dergisi, 2, 49-71.
• Referan21 Özkaya, Y. (1986). II. Abdülhamit Zamanında 1894’te Doğuda Ermeni İsyanları. Ermeni Olayları Sempozyumu Van-Bitlis-Muş (2-3-4 Nisan 1985) Makaleleri, (Haz.: M. Bayar ve M. Gömleksiz), Van: Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Yayınları., s. 34-43.
• Referan22 Sarınay, Y. (2006). Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1896-1922). C.4, Ankara: Başbakanlı Devletl Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Referan23 Selvi, H. (2003). Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayını.
• Referan24 Serdar, M. T. (1996). Bitlis’te Ermeniler ve Ermeni Mezalimi. Bitlis: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları.
• Referan25 Süslü, A. (1987). Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Referan26 Şahin, E. ve Sarı, M. (2009). Batı Basınına göre İngiliz Başvekil Gladstone ve Ermeni Meselesi. Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.2, Erciyes Üniversitesi –Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu. (22-24 Mayıs 2008) Bildirileri, (Haz.: M. Hülagü, Ş. Batmaz ve G. Alan). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını., s. 51-87.
• Referan27 Şimşir, B. N. (1986). Ermeni Sorunu ve Van, Ermeni Olayları Sempozyumu Van-Bitlis-Muş. (2-3-4 Nisan 1985) Bildirileri, (Haz.: M. Bayar ve M. Gömleksiz). Van: Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Yayınları, s. 46-70.
• Referan28 Şimşir, B. N. (2005). Ermeni Meselesi 1774–2005. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Referan29 Türkiye’de Ermeni Meselesi (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri). (2013). (Haz.:Mihail Bashanov), (Çev.:İlyas Kemaloğlu (Kamalov)), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Referan30 Ural, G. (1998). Ermeni Dosyası. İstanbul: Kamer Yayınları.
• Referan31 Uras, E. (1988). The Armenians in History and the Armenian Question. (Transl: S. Artemel), İstanbul: Documentary Publications.
• Referan32 Yerasimos, S. (2001). 18.-19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğunda Azınlıkların Rolü ve Genel Evrim-Ermeni Meselesi. (Çev.: C. Aydın), 1856-1923 Emperyalizm Kıskacında Türkler-Ermeniler-Kürtler, (Haz.: E. Yavi). İzmir: Yazıcı Basım Yayıncılık, s. 49-80.
• Referan33 Yavuz, K. (2006). Osmanlı Ermenileri Sorununa Büyük Devletlerin Etkileri. Türk Ermeni İlişkilerinde Yeni Yaklaşımlar Uluslararası Sempozyum (15-17 Mart 2006) Bildirileri. (Haz.: Ş. Ural, F. Emecen ve M. Aydın). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayın, s. 345-360.